қайтиб ўша навбатчини кўрмади.
“Ахир, бу буюк Николай Чернишевский-ку!” деган эди англашилмовчилик юз бергандек уни қамоқхонага олиб келган конвой миршабларига. Миршаблар кетгач, қўрқа-писа икки дона конфет, бир стакан сув олиб келди. Маҳбусдан ҳол-аҳвол сўраб гаплашгудек бўлса йиғлаб юборадигандек эди. Қамоқхонадан чиқса, уни топиб, бир бағрига босади. Халқи орасида инсонлигини сақлаб қолган бир дона бўлса-да, киши бор экан-ку?!
Ҳирсдай семиз, димоғидан ички ҳиди уфураётган жаллодлар дор ҳалқасини солиб уч бора тортдилар. Оёқ тагига қўйиладиган, маҳбус осилгач, тепиб юбориладиган кундани ҳам келтирмадилар. Палачларга дор ва кунда билан боғлиқ ўлим жазоларини бажарганларида ички ичирадилар, фикрлари чувалашганча ўйларди маҳбус.
Уни ибодат ҳам эттирмадилар. Кўзини ҳам боғламадилар.
Кишанли ҳолда қандай ҳайдаб келган бўлсалар, худди шундай, конвой қўримасида майдондан олиб чиқдилар. Юзга яқин миршаб ашаддий жиноятчини тутиб қўриқлагандек уни яна қамоқхона томон элтарди.
У дор тагидан бошлаб майдондан чиқиб кетгунга қадар яна ҳеч бир сас-садо туймади.
Назарида у қаровсиз, кимсасизлар қабристони оралаб кетаётгандек эди…
Ҳибсхонага боргунга қадар ҳеч бир томонга қайрилиб қарамади.
Дор оғочи ўрнатилган саҳнадан оёғи чалкашганча, тушаётганда ич-ичидан туғён-ла отилиб, жунбушга келган бир сўроқ-савол ақлида такрорланар эди.
– Наҳотки, шу халқ учун бошимни кундага қўйиб, дор оғочи остига борган бўлсам?!.
Сўнгра унга “раҳм” қилиб, Сибирга сургун қилдилар. Умрининг йигирма йили мобайнида сургун азобини тортди.
Санкт-Петербургда Андрей Вознесенский билан Сенат майдонини айланардик.
– Мана шу ерда Николай Чернишевскийнинг бошига дор ҳалқасини солиб, сазойи этганлар, – деди Андрей Андреевич майдоннинг тош қопламали ўрта қисмида тўхтаркан. – Демак, эл ва элатлар миллат, халқ сифатида шаклланмас эканлар, худди шу тарзда ўз буюкларини хўрлаб, хору зор этаверадилар. Ҳатто Ганди, Улоф Пальме ёки Ицхак Рабин каби кўчада отиб ташлайверадилар.
– Ўргимчакнинг урғочиси қўшилганидан сўнг яхши кўрганидан эркагини еб қўяр экан, – дўстимнинг фикрини давом эттирдим. – Одамлару халқлар ҳам бундай феъли атвор, инсоний қусурдан ҳали бери холи бўлмасалар керак-да. Қаранг, бечора Достоевскийни. Ўн йил ҳукм этилган ўлим жазосини ҳақ деб кутиб не замон боши дорга етишини ўйлаб, азоб-уқубат, изтиробда яшаган.
– Ҳеч бир асоссиз ўлимга маҳкум этилган ва боши кундага эгилишини ўн йил беклаган одамгина шундай ёзиши мумкин, – деди Вознесенский ўксик оҳангда. – Унинг ўзгача ёзмоғи мумкин эмас эди. Ёза олмас эди ҳам. Буни Толстой ҳам қайд этган…
Ҳаёт, умрнинг оғриқли ва санчиқли кечинмаларини ақл тарозисида ўлчаб кўрмоқ ва хулоса чиқара билмоқ зеҳниятига эришмагунингизга қадар ҳаёт – қувончу шодликларидан, умиду ишонч тоғидан иборат бўлиб туюлаверади.
Токи тошдан-да қаттиқ, ғоят ақлли санаганингиз аъзо тошметин деворга