жониворлар каби пана-панада шивирлашиб, шундай буюк шахсиятнинг инқирозини кутишарди…
У мутаассиб, жоҳилу ботиллардан, кўриб турган бир парча нон, бир десятина ер ва от аравада бошқани англамайдиган гумроҳ оломондан черковдан четлаштирилиш, муртад этилиш билан қутулмади.
У мусовий ва насронийларнинг тўрт муқаддас китобини олиб, бу китоблардаги ўқувчи ишониши мумкин бўлмаган ёлғон-яшиқ мўъжизалар қисмини олиб ташлаб, фақат Исонинг юракка етиб борувчи сўзларини жамлаб “Толстой библияси”ни яратди.
Рўдапо ва пахмоқсоқол руҳонийлар унинг бу хатти-ҳаракатини кечира олмасдилар. Бу ишонч ва эътиқодларга дарз кетган куни оч қоладиган мутаассиблар уни қоралаш ва маҳв этмоқ учун ҳеч нимадан тоймадилар.
Мансур Ҳаллож “Аналҳақ!” “Оллоҳ мендадир!” деганидек “Худо – ибодатхоналарда эмас, хос инсонларнинг кўнглидадир!” деган эди Толстой ўз мурожаатида. Бахт – борига қаноат этиб, одамларга яхшилик қилмоқдир деган ишончу мақсадда бор-будини фақиру фуқарога тарқатиб берганди.
Ҳамфикр дўсти Чертков билан подшоҳ қўшинида хизмат қилиб, урушга қатнашиш ва одам ўлдиришдан бош тортган духоборларни ҳимоя қилиб чиқди.
Бу бегуноҳ одамлар ҳаётини қутқариш учун мужодала этиб, уларни Николай Иккинчининг дору кундаларидан омон сақлаб қолиб, жонларини асрамоқ учун Канадага жўнашга ҳукмдорни кўндирди.
Ўзининг аҳволи маълум бўлса-да, сафар масрафларини тўплашга бош-қош бўлди.
Подшоҳ ва черков ёзувчини ерга ургани сари эрку озодлик, адли адолатга ташна халқ Толстойни бошига кўтарар, бешинчи йил инқилобидан сўнг Толстой революцияси юз беришини орзу этарди.
Буни яхши билган Ленин ҳам бежизга Лев Толстойни рус революциясининг ойнаси дея эълон этмади.
Инсоният тарихи, халқларнинг онгли ҳаётга юз буришидан бошлаб, инсонларда фикрламоғу тасаввур этмоқ кўникмаси турлича шакллана бошлаган.
Худди ана шу – келажакка интилиш ва уни яратиш ҳис-туйғуси ва идроки такомиллашгани сари даҳо шахсиятлар инсоният учун нима қилиш керак бўлса, шуни амалга оширганлар. Истеъдодли кишилар эса билган ва ақллари етган у ёки бу ишни бажарганлар.
…Оғир қиш шароити туфайли Ясная Полянада яшаш мумкин бўлмаганлиги боис Москвага кўчиб келган Толстой Любян майдонида нафас олиш учун айланиб юрарди….
– Қаранглар! Инсон қиёфасидаги иблис! – дея бақирди бир серсоқол мужик Толстойни кўрсатиб. – Уни уриб ўлдирамиз!
Ёвуз оломон ҳайрат-ла қотиб қолган ёзувчига ташланди. Уриб, йиқитиб, дўппослай кетдилар.
Полиция етиб келмаганида уни парчалаб ташлардилар.
Шундан сўнг даҳо ёзувчини халқ душмани дея эълон этдилар.
Бу – ҳақиқий халқ душманларининг фармойиши эканлиги эса эндиликда ҳеч кимга сир эмас.
Бир буюк даҳо – Фёдор Достоевский йигирма йилдирки ҳукм этилган ўлим жазосини кутиб ётарди!
Иккинчи даҳо – Лев Толстой халқ душмани деб эълон этилган, ватансиз ва шарафсизлар уни таҳқирлаб мақолалар ёзишар,