chayon (Buthus eupeus) zaharidan ajratib olingan qisqa zanjirli polipeptid insektotoksin 33-36 aminokislota qoldig‘idan tashkil topgan, molekula og‘irligi M-4000. To‘rtta molekula ichi disulfid bog‘lar bilan barqarorlashgan. Sutemizuvchilar uchun mo‘ljallangan neyrotoksin 65-67 aminokislota qoldiqlaridan iborat, ularning M-7000, to‘rtta disulfid bog‘lardan iborat.
Suvaraklar (Nauphoeta cinerea) uchun I 1 insektotoksinni shol qilish kuchi 3 mkg dayoq namoyon bo‘ladi, bu esa toza zaharga qaraganda 10-30 karra faolroqdir. Chipor chayonning toza zahari (LD50) sichqonlar uchun 3 mg/kg, zahardan ajratib olingan neyrotoksinlar ancha faolroq, uning kuchi M 9 va M 10, toksinlar uchun 0,7 mg/kg, M 14 toksini uchun 0,9 mg/kg. Qora chayonning 0s-3 zahari yanada faolroq, uning kuchi (LD50) sichqonlar uchun 1 mg/kg, o‘ta aktiv neyrotoksinning kuchi 0,239 mg/kg.
O‘rta Osiyoda, jumladan, O‘zbekistonda ham sariq va qora rangli turlari uchraydi. Qora ranglisi Orol dengizi atrofida va Ustyurt cho‘llarida yashaydi.
Chipor chayonning (Buthus eupeus) zaharidan ajratib olingan ba’zi bir toksinlarning birlamchi strukturasi quyida keltiriladi:
M-C-M-R-S-F-T-T-R-P-D-M-A-Q-Q-C-R-A-C-C-K-G-RG-K-C-F-G-P-Q-C-L-C-G-Y-D insektotoksin I 1;
M-S-M-P-C-F-T-T-D-P-N-M-A-K-K-C-R-D-C-C-G-G-NG-K-C-F-G-P-Q-C-L-C-N-R-NH2 insektotoksin I 5;
V-R-D-G-Y-1-A-D-D-K-D-C-A-Y-F-C-G-R-N-A-Y-C-DE-E-C-K-K-G-A-E-S-G-K-C-W-Y-A-G-Q-Y-G-N-A-C-W-CY-K-L-P-D-W-V-P-I-K-Q-K-V-S-G-K-C-N neyrotoksin M 10;
A-R-D-A-Y-I-A-K-P-H-N-C-V-Y-E-C-Y-N-P-K-G-S-Y-CN-D-L-C-T-E-N-G-A-E-S-G-Y-C-Q-I-L-G-K-Y-G-N-A-C-WC-I-Q-L-P-D-N-V-P-I-R-I-P-G-K-C neyrotoksin M 9;
A-R-D-A-Y-I-A-D-D-R-N-C-V-Y-T-C-A-L-N-P-Y-C-D-ST-C-K-K-N-G-A-D-G-S-Y-C-Q-W-L-G-R-F-G-N-A-C-W-CK-N-L-P-D-D-V-P-I-R-K-I-P-G-E-E-C-R neyrotoksin M 14.
Qora chayonning (Buteolus melanupus) zahari yanada kuchliroq bo‘lib, sichqonlar uchun uning LD50 1 mg/kg, yanada aktivroq neyrotoksinning kuchi esa 0,239 mg/kg, birlamchi strukturasi quyidagicha: G-V-R-D-G-Y-I-A-Q-P-H-N-C-VY-H-C-F-P-G-S-G-G-C-D-IL-C-K-E-N-G-A-T-Q-G-S-S-C-F-I-L-G-R-G-T-A-C-W-C-KD-L-P-D-R-V-G-V-I-V-D-G-E-K-C-H.
2.3. O‘RGIMCHAKLAR (ARANEI) TURKUMI
O‘rgimchaklar turkumiga 30 mingdan ziyodroq turlar kiradi, ularning ko‘pchiligida zaharli apparati mavjud. O‘rgimchaklar hayotida uning zahari katta ahamiyatga ega, chunki u jonivorni oziqlanishi va bolalarini himoyalashni ta’minlaydi. Odam uchun asosan qoraqurt va tarantul xavfli hisoblanadi. Eresus niger degan yirik qorayurt ning chaqishi ham yaxshigina og‘riq chaqiradi. So‘ngi yillarda jadallik bilan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida o‘rgimchaklarning ba’zi turlarining zahar kimyosi va uning ta’sir mexanizmi haqida ma’lumotlar chop etildi.
O‘rgimchaklarning oldingi bir juft oyog‘i – xeliserlari himoyalanish va o‘ljani ushlashga xizmat qiladi. Xeliserlar o‘rgimchak og‘zining oldida bosh ko‘krak qismining qorin tomonida qisqa ikkita bo‘g‘inli kuchli qo‘shimchadan tashkil topgan bo‘lib, har xil kenja turkum vakillarida turlicha joylashgan.
Yer yuzidagi barcha o‘rgimchak turlaridan 700 tasi O‘zbekistonda uchraydi. Ana shu o‘rgimchaklardan 15 ta turi zaharli hisoblanadi. Yaqinda zaharli o‘rgimchaklarning yangi turi – Dal qoraqurti topildi. Hozircha uning areali Qarshi cho‘li bilan chegaralangan, xolos. Barcha o‘rgimchaklar uchun eng xarakterli xususiyat ularning nozik va nafis tola – ip ishlab chiqarishidir. Suvda yashaydigan o‘rgimchaklar bunday iplarni uy qurish uchun, boshqalari urg‘ochilarini o‘ziga jalb qilish uchun ishlatadi, ya’ni maxsus nikoh to‘rini to‘qiydi va tayyor uyga urg‘ochisi kirib keladi. Ko‘pchilik o‘rgimchaklar nozik tola iplarini asosan ov qilish maqsadida ishlatadi. To‘rga ilingan o‘ljani sezishi bilan o‘rgimchak tezda unga yetib keladi-yu, yelimsimon suyuqlik sepadi. Bu suyuqlik havoda tez qotadi, demak o‘lja harakatdan to‘xtaydi va o‘rgimchak uni domiga tortadi. Nima, uchun o‘rgimchaklar o‘z to‘riga ilinmaydi? Agarda yopishqoq to‘r pashsha uchun qopqon bo‘lsa, nima uchun unga o‘rgimchakning o‘zi ilinmaydi? O‘rgimchak ham pashsha singari osongina to‘rga ilinishi mumkin ekan. Buning sababi o‘rgimchak o‘z uyida, u o‘zi to‘qigan to‘rini besh barmoqday biladi. To‘rni to‘qish jarayonida o‘rgimchak bir necha xavfsiz tolalar tayyorlaydi, ya’ni ular yopishqoq bo‘lmaydi, bunday tolalar asosan to‘rga mustahkamlik beradi. Shunday qilib o‘rgimchak o‘z uyining (to‘rining) tizimini yaxshi biladi va to‘rni qaysi bir joyidan yurish kerakligini ham yaxshi bilgani holda tez va chaqqon harakat qiladi.
Ma’lumki, o‘rgimchaklarning oyoqlarida muskullari bo‘lmaydi. Biroq ular nafaqat tez yuguradi, balki sakrashga ham moslashgandir. Ma’lum bo‘lishicha, o‘rgimchak oyoqlari gidravlik moslama singari harakat qiladi, bunda jonivorning limfasi (qoni) suyuqlik sifatida xizmat qiladi.
O‘rgimchak, chayon va qisqichbaqalarning qoni ko‘k rangda bo‘ladi. Odatdagi qonga qizil rangni gemoglabin – qizil pegment va temir elementi beradi, ko‘k qonni rangi esa asosan mis elementi ishtiroki bilan bog‘liq, ya’ni gemosianin tarkibini ana shu mis elementi tashkil etadi. Shuning uchun ham bunday jonivorlarning qoni ko‘k rangda bo‘ladi.
O‘zbekistonda tarqalgan o‘rgimchaklarning eng yirigi boydehqon hisoblanadi, uni tom ma’noda o‘rgimchaklarning podshosi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Kattaligi mushtday keladigan o‘rgimchak o‘to‘lanlar orasida o‘ziga makon yasab, o‘lja poylab yotadi. O‘lja yaqinlashdi deguncha bir sakrab, uni panjalari orasiga oladi, o‘lja qancha urinmasin uning iskanjasidan chiqib keta olmaydi. Bunday yirik o‘rgimchaklar hatto mayda qushlarga ham hujum qiladi.
O‘rgimchaklarning ini dumaloq shaklda bo‘lmagani uchun uning markazidan har tomonga qarab ip tolalari tortiladi. Tayyor bo‘lgan uyga o‘rgimchak yana bir tolani qotiradi-da, uning ikkinchi uchini o‘zining badaniga yopishtiradi. Ana shu tola orqali o‘rgimchak to‘rga o‘lja tushganini sezadi va tez orada unga yetib kelib yelimsimon suyuqlik sepadi. Qadim-qadimlarda o‘rgimchak ipagidan mato to‘qish bo‘yicha urinishlar bo‘lgan. Bunday tajribalar kutilganidan ham yaxshi natijalar bergan. Bunday toladan to‘qilgan matolar o‘ta chiroyli, mayin va go‘zal bo‘lgan. Ammo, o‘rgimchaklarning tutqunlik sharoitiga yashab ketishi o‘ta qiyin ekan, ya’ni ularni qo‘lda oziqlantirib bo‘lmas va ular bunday sharoitda tez halok bo‘lar ekan.
O‘zbekistonda tarqalgan vakillaridan yana biri biy bo‘lib, uning gavdasi mayin tuklar bilan qoplangan. Biy ancha yirik, chaqqon jonivor, XX asr o‘rtalarida biy (ruscha nomi tarantul) chaqqan kishi tarantizm kasalligiga uchraydi, degan fikr keng tarqalgan edi. Bemorni davolash usullaridan biri ularni musiqa sadolari ostida surinkasiga raqsga tushirishdan iborat bo‘lgan. Bemor holdan toyib yiqilib tushmaguncha raqs davom etishi kerak. Ana shundan so‘ng ular sog‘ayib ketar ekan. Biyning hujumidan hasharotlar va mayda hayvonlar halok bo‘lishi mumkin. Lekin odamga keltiradigan ziyoni haqida hech qanday ma’lumot yo‘q.
Biyning ruscha nomi Italiyadagi Taranto shahrining nomidan kelib chiqqan. Ular boshqa o‘rgimchaklar singari ipakdan to‘r to‘qimaydi, buning o‘rniga yerga chuqur in kovlaydi va o‘sha yerda qishlaydi. U o‘zining o‘ljasini poylab yotadi, qulay vaziyat bo‘lganida o‘ljaga tashlanib uni oyoqlari orasiga o‘rab oladi. Biy o‘ljaning barcha suyuqliklarini, shuningdek, uning qonini ham so‘rib oladi. Ularda nasl uchun qayg‘urish yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bolasi tug‘ilgach bir hafta davomida onasi elkasida ko‘tarib yuradi.
Ta’kidlaganimizdek, tabiatda eng nozik ip o‘rgimchak tolasidir, ya’ni odam soch tolasidan ming barobar ingichkadir. Tolaning ingichkaligi dene deb ataladigan birlikda o‘lchanadi. Dene – uzunligi 9 km keladigan ipning grammlarda ifodalangan vazni. Ipak qurti o‘ragan pilla tolasi bir dene, inson soch tolasining vazni – 50 dene, o‘rgimchak tolasining vazni esa atiga 0,07 dene. Demak, o‘rgimchak ipining yer sharini ekvator bo‘ylab o‘rashga yetadigan tolasining vazni 300 gramddan sal ziyodroq bo‘ladi. O‘rgimchak tolasining chidamligi po‘latning chidamligidan ikki barobar ziyod. Bunday tola sof oqsildan iborat, hozir aminokislotalardan ana shunday tola sintez qilinmoqda.
Afrikada nefil deb ataladigan yirik o‘rgimchak yashaydi, ularning to‘r tuzog‘i shu qadar pishshiq bo‘ladiki, ba’zan tuzoqqa tushgan mayda qushlar, ilon bolasi