mumkin, ammo u axlat ichiga botgan itvachcha sifatida emas, balki kurashchi sifatida halok bо‘lishi lozim. Agar u halok bо‘la turib о‘zining taqdir oldidagi aybini yuvadigan bо‘lsa – bunda ham erkinlikning g‘alabasi bor.
Dramaturg va tomoshabinning о‘rtasida aktyorlar bilan birga rejissor ham bor. Ular uchun dramatik holat nimani anglatadi?
Hamma narsani! Mutlaqo hamma narsani.
Ular hamma vaqt о‘z personajlarining dramasini mana shu yerda va ayni shu paytda о‘z xatti-harakatlari bilan ifodalashga intiladilar. Dramatik holat bо‘lsa, xuddi mana shunga imkon beradi. U esa xayolotni mahsuldor bir tarzda faollashtiradi, muallif g‘oyasini rivojlantirish uchun g‘ayritabiiy, yorqin bо‘yoqlar topishga yordam beradi. Mana shu joyda muallif tomonidan taklif etilgan xarakterning barcha zaxiralari faollashadi.
DRAMATIK HOLAT – XARAKTER DARDI SIFATIDA
Biz xarakter tashqi ta’sirga qanday javob qaytarishini kо‘rib chiqdik. Ichki tomonda nima bо‘ladi? Ta’sir quvvati qanday tug‘iladi?
Kishi dramatik holatga tushganida, unga nima xalaqit qilayotgan bо‘lsa, undan qutilishi kerak yoki unga nimadir yetishmasa, shunga erishishi kerak. Uning aqlini nima band qilgan bо‘lsa, qisqa qilib dard deb atash mumkin. Bu narsa uchun dard atamasi juda mos keladi. Qayeringdir og‘riyotgan bо‘lsa, boshqa hamma yering unga nisbatan ahamiyatsizroq bо‘ladi. Unga qarshi qilinadigan harakatdan boshqasi ahamiyatsiz bо‘lib qoladi.
Birinchidan, instinktiv tarzda birdaniga qarshi ta’sir – qisqacha aytganda – motiv ishga tushiriladi. U xuddi chiroq singari, personajni ichki tomondan yoritadi.
Motivatsiya xarakterning barcha – ongli, ongsiz, instinktiv – darajalarida yalt etib namoyon bо‘ladi. Ammo uning ongli darajasi, albatta, bо‘lishi lozim.
Motivatsiya niyatga – mо‘ljalga erishish istagiga aylanadi. Niyat – bu endi ongli qaror. U «xohish»ni «faoliyat kо‘rsatib, maqsadga erishish»ga aylantiradi. Hali siz maqsadga erishganingiz yо‘q va hali aniq bir darddan qutilmagansiz, dramatik holat hali yetilmagan. Bir maqsadga erishdingiz – bitta darddan xalos bо‘ldingiz, keyingi dramatik holatga о‘tasiz.
Siz oyog‘ingizni sindirib oldingiz. Gips qо‘ymagunlaricha siz harakatingizni davom ettira olmaysiz.
Mashinangiz halokatga uchradi – siz uni tuzatmasdan yо‘lda davom eta olmaysiz; yoki uni yо‘lga tashalang-u, piyoda keting.
Dramatik holat yо‘lda harakatni davom ettirish uchun yengib о‘tilishi lozim bо‘lgan tо‘siqdir. Dramatik voqeada xarakter tо‘lig‘icha hal qilib, yо‘lda davom etish mumkin bо‘lgan birgina oddiy muammoga jalb etiladi. Shu tarzda biz juda oddiy elementlardan hayotning о‘ta murakkab kо‘rinishlarini tuzishimiz mumkin. Ularning bitta yaqqol afzalligi bor. Ular emotsional javob topadilar, tomoshabin bilan uzviy bog‘lanishga erishadilar.
Faqat bir holatdagina biz bir dramatik holatdan boshqasiga hayajonlangan tomoshabinni о‘z orqamizdan ergashtirgan holda о‘tishimiz mumkin: ularga qahramonning kechinmalari tushunarli bо‘lishi kerak, shundagina tomoshabin xarakterga emotsional kirishish imkoniyatiga ega bо‘ladi.
Personajning ongida bir vaqtning о‘zida yashayotgan barcha argumentlar va niyatlar orasida har safar xarakterda bizda birgina aniq qadam q о‘yish istagini tug‘diradigan bitta aniq motiv qiziqtiradi. Biz dramada har safar birgina ustun motivatsiyani tanlashimiz lozim.
Prozada esa bu shart emas. Hikoya qilib berish uchun personajlarning kо‘pqavatli motivatsiyalari, fikr yuritishlari, noaniq niyatlari va noiloj holatlari – bu odatiy, tabiiy va savodli hol. Ammo dramaning personaji tubdan boshqacha, u harakat qilishi, antagonist bilan kurashishi va tomoshabinni unga hamdard bо‘lishi uchun jalb qilishi kerak. Shuning uchun unda har safar birgina tushunarli harakat uchun birgina yaqqol motivatsiya b о‘lishi lozim. Umumiy yо‘l juda murakkab bо‘lishi mumkin. Lekin har bir qadam sodda bо‘lishi kerak.
Devid Mammet bu haqida shunday degan edi: «Personajning har bir harakatida faqat bitta motivatsiya bо‘lishi kerak, agar shunday bо‘lmasa siz: «men avtobus haydovchilari ish tashlaganlari uchun darsga kech qoldim, mening xolam bо‘lsa zinadan yiqilib, oyoqlarini sindirib oldi, degan talabaga о‘xshab qolasiz». Motivatsiyalar kо‘p bо‘lsa, muallifning g‘oyasi, aktyorning ijodiy irodasi va tomoshabinning qiziqishlari unda chо‘kib ketadi.
HIKOYANI QANDAY BOSHLASH KERAK
Har qanday hikoya damatik holatdan boshlanadi.
U yuzaga qanchalik tez qalqib chiqishi kerak? Eng yaxshisi – darhol. Ssenariyning birinchi betida filmingiz faoliyat kо‘rsatadigan harakat muhitini berasiz. Ikkinchi betda, odatda, personaj tushib qolgan dramatik holat vujudga keladi. Ammo bir cheklov haqida ta’kidlash zarur: dramatik holat insonlar о‘rtasida vujudga kelgan muammo haqida bayon qiladi. Bu juda muhim cheklov. Qahramon va tabiat kuchlari, ijtimoiy voqealar va falsafiy yо‘nalishlar о‘rtasidagi muammolar, mojarolarda yomon ishlaydi. Ularning hammasi aniq, tirik kishilar о‘rtasida bо‘ladigan konfliktlarga keltirilishi kerak.
Romeo uchun muammo – ikki dushman qavmlar orasidagi ijtimoiy mojaro emas, balki uning Julyettaga muhabbatidir. Qanday qilib uning eri bо‘lish kerak? Ranevskaya uchun muammo – Rossiyaning ijtimoiy sahnasidan dvoryanlikning tushib ketishi emas, balki aniq hayotiy g‘amtashvishlardir. Kambag‘allikdan qanday qutilish kerak? Qanday qilib bolalarining hayotini ko‘ngildagiday yo‘lga solish lozim? Qanday qilib bedavo о‘ynashi bilan yarashib olsa bо‘ladi?
Gamlet uchun muammo – otasining qotilini qanday qilib jazolash.
Oddiy, muhim hayotiy muammolar dramada darhol bayon qilinadi. Drama personaji о‘z muammolari bilan paydo bо‘ladi.
Ya’ni u о‘z dramatik holati bilan ayon bо‘ladi. Kо‘z oldimizda sodir bо‘ladigan kurashgina bizni hayajonlantiradi. Bu esa dramadir.
Prozada kо‘p hollarda biz personajlar bilan shoshilmasdan tanishamiz, ularning tarjimai hollari, о‘ziga xos xususiyatlari haqida tasavvur hosil qilamiz va asta-sekinlik bilan hayotning jо‘shqinliklari orasidan konflikt mavzusi qо‘ng‘iroq qila boshlaydi. U gо‘yo о‘zо‘zidan paydo bо‘ladi va asta-sekinlik bilan qissaning, hikoyaning butun maydonini egallab oladi. Balki qayerdadir tagida qolib, sezilar-sezilmas kо‘rinishi yoki noaniq sirli holda qolishi ham mumkin…
Ammo yaxshi dramaning boshlanishi hamisha aniq va keskin bо‘ladi. Personajlar harakatlanishlari lozim, harakat esa noaniqlikka yо‘l qо‘ymaydi. Siz buni qilishingiz kerak. Siz о‘z harakatlaringizni keyinga qoldira olmaysiz. Hikoya «kimdir nimanidir olishni istaganligi» uchun paydo bо‘ladi. «U nima uchun uni ola olmasligi» biz uchun muhimdir.
Personajlar harakat qilishlari lozim, chunki ularga alternativ omil xavf solayotir. Alternativ omil nima degani о‘zi? Alternativ omilning manbalari hamisha bizni о‘rab olgan borliqda bо‘ladi. Alternativ omilning eng asosiy xatari tashqi tomondan bо‘ladi. Aniq anglatilgan va ertaroq ifodalangan alternativ omil – kuchli tayanch bо‘lib, u dramatik holatni harakatga keltiradi.
Va aksincha, agar alternativ omil aniq bо‘lmasa, yuzaga qalqib chiqmagan bо‘lsa, personaj xuddi о‘z ixtiyori bilan emas, balki muallifning qо‘lidagi qо‘g‘irchoqqa о‘xshab harakat qilayotganday bо‘ladi. Siz uchun u otishi kerak bо‘lsa – u otadi, ammo otmasligi ham mumkin edi – uni hech narsa shu yerda va ayni paytda harakat qilishga majbur qilayotgani yо‘q edi.
Alternativ omil – dramadagi har bir personaj xatti-harakatlari motivatsiyasining asosiy jihatlaridan biridir.
ALTERNATIV OMIL
Har bir dramatik holatda alternativ omil ishtirok