xotini undan ketib qoladi. Oldingi hayotiga qaytish uchun uning imkoniyati yо‘q. U yolg‘izlik qurshovida. Hammasiga qarshi bir о‘zi.
Kasbiy о‘pirilish xavfi – personaj faolligini aql bovar qilmaydigan darajada kuchaytiruvchi narsadir. Pesonaj о‘ziga: men bu ishni amalga oshirolmasam nima bо‘ladi, – degan savolni qо‘yishi bilan ta’sir energiyasi birdaniga oshib ketadi.
Jarroh, «Qochoq» filmi personaji, Garrison Ford muvaffaqiyatlarga erishadi, gо‘zal rafiqasini sevadi va u ham buni sevadi. Birdaniga, bir onning о‘zida, hammasi vayron bо‘ladi. Rafiqasi о‘ldiriladi, jarroh haqsiz ravishda qotillikda ayblanadi va о‘limga hukm qilinadi. Tasodif uni turmadan qochishiga yordam beradi. U qotilni izlaydi. Kim u? Unga hamkasb vrach yangi dori yaratishda kasbiy muvaffaqiyatsizlikka uchragan, jarroh bо‘lsa hisobotlardagi uning yolg‘onini topgan edi.
Kasbiy о‘pirilish konfliktni, unda nima qilib bо‘lsa ham g‘alaba qozonish kerakligi darajasida kuchaytiradi: bu ishga millionlab mablag‘ tikilgan. Murdalar biri ikkinchisi ortidan qulay boshlaydi. Barcha raqiblar yо‘qotilgan. Agar Garreson Ford g‘alaba qilmasa, biz ham bu zararli dorini qabul qilamiz. Kasbiy о‘pirilish, qaysi kasbligidan qat’i nazar, har bir pesonaj tajribasiga emotsional hamdardlik qilish imkonini beradi.
Bu holatlar bestellerni effektlar hisobiga о‘ta kuchaytirgan bо‘lib kо‘rinishi mumkin. Ammo hayot bizga biron bir bestellerda, biron mumtoz adabiyot durdonalarida ham uchramaydigan qonli voqealarni taqdim etadi.
1934-yilda Stalin barcha dohiylarning eng dahosi, geniy, о‘zi lagerlarga tiqqan millionlab ishchi va dehqonlar u yoqda tursin, barcha bolalarning, olimlarning va fizkulturachilarning otasi deb e’lon qilindi. О‘zining birinchiligini mustahkamlab qо‘yish uchun u kо‘pchiligini о‘zi hokimiyat tepasiga olib kelgan partiyaviy funksionerlar s’ezdini chaqirdi. Bu ablahlar esa yashirin ovoz berish paytida Stalinni 14- о‘ringa qо‘yishdi. Birinchi о‘ringa otashin yugurdak va jо‘shqin sо‘zamol, Leningrad kommunistlarining rahbari Kirov chiqdi.
Stalin uchun bu «kasbiy о‘pirilish» edi. U tezda chora kо‘rdi. Kirov о‘ldirildi. Uning ketidan qon daryosi oqizildi. Kirovdan keyin Leningradning barcha rahbar kommunistlari о‘ldirildi. Butun mamlakat bо‘ylab ommaviy otishlar va qatag‘onlar bо‘lib о‘tdi. Natijada Stalin tirik dohiylar о‘rtasida 1- dan 14- gacha bо‘lgan barcha о‘rinlar egasi bо‘ldi. Bundan keyin u hech qachon kasbiy о‘pirilishga yо‘l qо‘ymadi. U vafot etganida butun mamlakat yig‘i-sig‘idan larzaga keldi. Hamma yetim qoldi – barcha oilalarda barcha bolalarning, ishchi va dehqonlarning otasi о‘lgan edi.
Bu g‘ayrioddiy bir misol, deyilishi mumkin. Kasbiy о‘pirilish kо‘pchilik holatlarda oddiy odamga odatiy ish joyida ham tez-tez xavf solib turadi.
Ishni kengaytirish bо‘yicha yangi g‘oyalar bozor tomonidan inkor etilishi mumkin.
Sizning о‘rningizni boshliqning о‘ynashi egallamoqchi.
Sizni mensimasdan, о‘zingiz loyiq bо‘lgan lavozimga kо‘tarishmadi.
Bunaqa muammolarni cheksiz kо‘p sanab о‘tish mumkin. Ish kо‘pchilik kishilar uchun nafaqat maosh manbayi, balki hayotining mazmuni ham. Ish – ular yashaydigan dunyo, ular u yerda muhim – kerakli, hurmatga sazavor – va bu narsalarning ahamiyati ish haqidan kam emas. Bu odamni о‘sha ishidan mahrum qilsangiz, u uzoqqa bormaydi.
Xalqaro avialiniyalarning tajribali-uchuvchilarida shunday bо‘ladi ham. Kechagina yuzlab kishilarning hayoti ularga bog‘liq bо‘lgan bu о‘z kasbining katta ustalari nafaqaga chiqqanlaridan sо‘ng hech nimasiz qoladilar. Taqdir esa ularga bundan keyin infarktgacha bir, kо‘pi bilan ikki yil fursat beradi. Bu – statistika.
Madaniylashgan olamda kasb-kor hayotingizning mazmuni va tarkibini aniqlovchi barcha asosiy narsalarni belgilab beradi. Shuning uchun ham kasbiy о‘pirilish – hayotdagi halokatdir.
JISMONIY ZARAR
Bu endi mushtlashish. Jismoniy zarar raqib dо‘q-pupisadan harakatga о‘tganini kо‘rsatadi. Bu hamisha harakatning rivojiga taranglik olib kiradi. Qahramon uchun xavotirlanishga ozuqa paydo bо‘ladi, demak, xavf oydinlashadi. Qahramon mushtga musht bilan javob berishi yoki undan qochib qutulishi kerak. Nima bо‘lganda ham javob kо‘rsatish darhol sodir bо‘ladi va yaqqol ifodalangan bо‘ladi. Shu sababdan jismoniy zarar film personajlariga tez-tez va kо‘p marta tahdid qiladi.
Jismoniy zarar xavfi bilan qо‘rqitish tufayli bо‘ladigan konflikt – deyarli eng ommalashgan va janglarda tez-tez takrorlanib turadigan holatdir. Kun-fu va karate qо‘llanilgan filmlarda mushtlashish baletga aylantirilgan. Olishish, qirg‘inbarot qilish – barcha supermenlarning sevgan mashg‘uloti.
Jismoniy zarar – tenglashtirishning agressiv agentidir. Chaplin davridagi komiklar urishgan quvnoq beozor tyurklardan boshlab ekrandagi barcha zarbalar shu onning о‘zida va yorqin bir tarzda bizning ong ostimizda javob qaytaradi.
О‘LIM XAVFI
Bu pesonajni mо‘ljalga olib otganda sodir bо‘ladi. Uning mashinasi portlab ketadi, uyi yonadi, u bо‘lsa ssenariy muallifining о‘ylab topgan mavzusini baxtli xotimaga yetkazish uchun mahv bо‘lishdan qutilib qoladi.
Shuningdek, bu qahramonning oxirigacha borishga qaror qilgani haqida guvohlik hamdir.
Gamlet mо‘ralab qarayotgan Poloniyga qilichini sanchib oladi yoki ayg‘oqchi dо‘stlari Gildestern va Rozenkransni о‘limga mahkum etadi – u hayot mamot jangiga tayyor turibdi.
Julyetta uni kun davomida hushsiz holga keltirib, hayotiga xavf solgan xatarli uyqudorini ichadi.
Chexov faqat bir marta, «Ivanov»da dramani о‘q uzish bilan tugatgan. Ammo amalda uning barcha pyesalari muqarrar о‘lim – uning eng fojeaviy manosida – tiriklayin о‘lim xavfi bilan tugaydi. Polkning ketishi va Tuzenbaxning о‘limidan keyin uch opa-singilni nima kutadi? Hayot mazmunidan judo bо‘lgan Vanya tog‘ani nima kutadi? Tirikchilik manbaisiz qolgan Ranevskayani nima kutadi? Qashshoqlikda о‘lim topish, aniqrog‘i – о‘z joniga qasd qilish. U bir marta muammolarini shunday hal qilmoqchi bо‘lgan edi.
Agar biz bu tahdidni yarata olsak, о‘lim murdalarni ekran bо‘ylab har tarafga itqitishi yoki tumanli kelajakdan qarab turishidan qat’i nazar, u ish beradi. U dramatizmning qudratli omilidir.
OILA HAYOTIGA TAHDID
Shunday narsalar borki, kо‘pchilik uchun ular hayotdan kо‘ra muhimroqdir. Bular sen sevadigan kishilaring: bolalaring, rafiqang, ba’zan ota-onalaring va amalda, oilangning bir qismi bо‘lmish kishilaringning hayotidir.
POPULATSIYA HAYOTIGA TAHDID
Taomildagi kishining hayoti nafaqat о‘z oilasida, balki о‘z xalqi orasida yashaganida baxtiyor va tо‘laqonli bо‘ladi. U hayot uchun asrlar qa’riga kirib boruvchi ildizlar va kelajakka yuksaluvchi istiqbol beradi. Umuman olganda, inson uning hayoti va urinishlari о‘zidan kо‘ra ancha kattaroq narsalarning bir qismi bо‘lganida baxtiyor bо‘ladi. Xuddi sog‘lom odam tanasi signallarini sezmaganidek, normal holatlarda kishi bu narsalarga e’tibor bermaydi. Signal – kо‘ngilsizlik alomatidir. Siyosiy rahbarlar tomonidan qilinadigan tashviqotining asosini aynan millatchilik tashkil qiladi. Ular «Xalqing xavf ostida», – deganlarida bu narsa sen о‘z xavfsizligingni e’tiborga olmasliging kerakligini anglatadi. Xalq yashab qolishni istar ekan, uning uchun qurbon bо‘lish sening burchingdir. Sen kelajak uchun qurbon bо‘lishing kerak. Bu – endi mistika. Kelajakda nima borligini kim biladi? Bolalaring va nevaralaring qanaqa hayotda yashashni istashadi?
«Populatsiya hayotiga tahdid» – hokimiyat sari intiluvchi har qanday siyosatchi uchun tushunilishi eng oson bо‘lgan shiordir. Bu eng kuchli alternativ omildir, u odamlarni birlashtiradi, о‘z hayotlari uchun qayg‘urish hissini о‘ldiradi va ularni g‘oyaviy qotillarga aylantiradi. Drama uchun u о‘ta sermahsul omildir. Garchi hayot u haqida unutishga yо‘l qо‘ymasada, uni esdan chiqarmaslik foydadan xoli emas.
INSONIYATGA