шу аҳволда узоқ ўтирди. Сафар билан ўтган умри кўз ўнгидан ўтаверди. Сафарнинг ёшлик даврлари, ўт-оловлиги, тунлари ёш Забаржадни қўлларида кўтариб юрганлари…
Тим қора қалин мўйловлик, қадди сарвдек келишган мугат йигити дунёга бир келдию, кетди.
Ҳовлидаги хўроз бирор кор-ҳолдан хабар бермоқчидек жон-жаҳди билан қичқирди. Хўрознинг қичқириғи Забаржаднинг изтиробли хаёлларини бўлди. Мияси чақмоқдек тез ишлай бошлади: энди нима бўлади? Улар қотил. Кампир ҳам ўлган, деб ўйлашаётир. Агар тирик қолганини билишса-чи?! Қора илон билан сариқ илон заҳар солгани қайта келиши аниқ! Чунки, Забаржад қилмишларига гувоҳ.
У икки кафтини чеккасига босди. Бошини кўринмас тиғ пармалайди. Аслида, яшашидан маъно ҳам қолмади. Болалар ўз йўлларини топишган. Бегидан айрилгани – ёшлик хотиралари, тотли кунлари, умридан айрилгани. Энди яшашнинг қизиғи йўқ. Бироқ… улар ялло қилиб юраверсинми? Болаларига, борингки, яна бирор кимсага – мўмин инсонга ёмонлик қилишмайди, қотиллик қилишмайди, деб бўладими? Забаржад – кексайиб, умрини яшаган мугат фолбин. Қанчадан-қанча одамларга яхшилик қилди. Кимнидир йўқотган сигирини, отини топиб берди. Не-не танноз санамларга ўғирлатган олмосу тиллоларини қайтарди. Фолбинлик – Яратгандан берилган хислат. Уни яхшиликка ишлатди. Умр бўйи эзгуликка хизмат қилди… Забаржад шундай жафоларга лойиқмиди?
Унинг аждодлари ҳам эзгу ишлар қилиб ўтишган.
Уруш йиллари кўчманчилик қилиб кун кўришарди. Қирларда ертўла кавлаб қишлашган. Очликдан ёввойи буталарнинг мевасини териб ейишарди. Дайдиб юрган етим-есирлар кўпайиб кетди. Бир куни бувиси бозордан ўн-ўн бир ёшлардаги қизчани бошлаб келди. Исми Садинисо экан. Ота-онаси ўлиб кетган. Қизча кўчада қолибди. Ўзлари нима аҳволда-ю… Лекин бувисининг қарорига ҳеч ким қарши чиқолмасди. Садинисо мугатлар оиласида фарзанд бўлиб қолди. Бўй етганда мугат йигитга турмушга беришди. Ҳозир Садинисо бибиси ҳаёт. Бир этак невара-чеваралари бор.
Забаржадни бувиси ана шундай эди. Унга ҳам эзгу ишларни ўргатди. Бугун нега унинг бағрини қон қилдилар? Нега уни бегидан айирдилар?! Балки, бу ҳам тақдирнинг аччиқ бир синовидир? Кўз ёшларидан на фойда…
Тонг ёришмоқда. Бироз ўтиб қўлида иккита иссиқ нон билан тўнғич ўғли Садир кириб келади. Отасини унга топширди. Оҳ, болажоним-а! Забаржад эса, Забаржад фолбин энди ҳамма учун йўқ бўлади.
У ихраб-сихраб ўрнидан турди. Қулоғидан оққан қони қотиб қолган бегига кўзи тушиб ичидан момақалдироқдек кучли бир фарёд келди. Қари фолбин уни базўр тўхтатиб қолди. Деразадан мўралаётган тўлиной узоқдаги тоғлар ортига ботиб борарди.
Забаржад хона бурчагидаги михда осилиб турган боғичли халтани олди. Унга кўйлаги, майда-чуйда буюмларини солди. Дераза токчасидаги сув тўла човгумни ҳам олди. Чиқиб кетишидан аввал кўнгли бесар бўлиб яна бегининг олдига келди. Чўк тушиб, пешонасини силади. Юмуқ кўзидан охирги марта ўпиб, ўрнидан турди.
Забаржад ҳовлига чиқди. Ташландиқ молхона ортидаги бутазорга қараб юрди. Бу ерда бир-бирига