: qissalar, hikoyalar, ertaklar
Ushbu kitobimni taqdir taqozosi bilan murakkab sharoitda kamolga yetayotgan aqlli, zukko, bir-biridan shirin nabiralarim
ROBIYAXON va BAXTIYORJONlarga bag‘ishlayman.
SEHRLI QALAM yoхud BOLALIGINI QO‘MSAGAN BOBO
Bundan ko‘p yillar oldin oilada kechadigan «tarbiya soati»da aldoqchilikning gunohi azim ekanligini, chin insoniylikka erishish – kelajakda el koriga yaraydigan odam bo‘lish uchun halol-poklik va albatta bolalikdan biror kasb-hunar egallash xususida suhbatlashib o‘tirganimizda ko‘p kitob o‘qiydigan Yorqinjon degan nevaram «Sariq devni minib» romanidagi Hoshimjon ba’zan aldoqchilik qilib bo‘lsa-da, o‘qimasdan turib ham ko‘p kasblarni egallaganini gapirib qoldi.
– Hayotda bunday bo‘lishi mumkin emas, yozuvchi xayoliga kelgan narsalarni yozaveradi, – e’tiroz bildirdi Fotima ismli nabiram.
Har narsaga qiziquvchan Zuhra darrov gapni ilib oldi:
– Xayoliga kelganini emas, ko‘rgan-bilganlarini, hayotda bor narsalarni yozishini Xudoyberdi To‘xtaboyevning o‘zlari televizorda aytganlarini eshitganman.
To‘qsonni qoralagan bo‘lsa-da, ko‘rpa qavib o‘tirgan onam – Enajon momo gapga aralashdi:
– Televizorda oldilariga bolalarni yig‘ib, ertak aytib o‘tiradigan kishini aytayapsizlarmi?
O‘shanda Xudoyberdi To‘xtaboyev asarlarini o‘qib ko‘rmagan, хat-savodi yo‘q onamning yozuvchi hayotni chuqur o‘rganib, qo‘lga qalam olishini to‘g‘ri anglaganidan hayratlanganman.
Хudoyberdi To‘хtaboyev…
Bu nomni eshitganda yoki o‘qiganda katta-kichik – barchaning yuz-ko‘ziga bir iliqlik yoyilishini kuzatish mumkin. O‘ylab qolaman. Ijodkorning kitobхonlar qalbiga bu qadar chuqur kirib borishining sababini tusmollayman. O‘zbek bolalar adabiyoti dovrug‘ini nafaqat rus, ukrain, ozarbayjon, qozoq, gruzin, qirg‘iz, belorus, turkman kabi hamdo‘stlik mamlakatlari kitobxonlari, balki uzoq xorijlik – ingliz, arab, yapon, nemis, bolgar, fransuz, ispan, cheх bolalari orasida ham keng yoyib kelayotgan adibning badiiy mahoratini yuksaltirgan omillar to‘g‘risidagi kuzatishlarim xayolimdan kechadi.
«Har bir yozuvchining o‘ziga xos hayot yo‘li bor, – deb yozgan edi akademik M.Qo‘shjonov «Sariq devni minib» kitobidagi so‘zboshida. – Tabiiyki, u tug‘ilib o‘sgan muhit ham, uni o‘rab olgan tabiat olami ham, uning bolalik chog‘lari-yu ilmga intilishlari ham, va nihoyat, adabiyotga kirib kelish yo‘llari ham o‘ziga xos bo‘ladi… Xudoyberdi To‘xtaboyevning yozuvchilar safiga kirib kelishi sirlari bilan qiziqsangiz, anglaysizki, u adabiyot maydoniga o‘nqir-cho‘nqirli yo‘llar bilan, ba’zan qoqilib-suqilib, qanchadan-qancha qiyinchiliklarni yengib kirib kelgan».
Ustozga qo‘shimcha qilib aytish joizki, mahorat cho‘qqilarini egallashda «o‘nqir-cho‘nqirli yo‘llar» va turli qiyinchiliklar bilan birga, хalq ruhiyati va til boyliklarini o‘zlashtirish bilan bog‘liq xudo bergan talantini ham alohida ta‘kidlash zarur.
Darhaqiqat, o‘zi qalamga olgan qahramonlar ruhiyati ich-ichiga kirib borish, surati va siyrati tasvirining uyg‘unligiga erishish orqali kitobxonning o‘zligini anglashga yo‘naltirilishini badiiy adabiyotning bosh vazifasi deb bilgan adib jahonga mashhur «Sehrli qalpoqcha», «Sariq devni minib» asarlarini yaratgunga qadar katta hayot va ijod maktabini o‘taydi. Adib asarlari xususida gap ketganda, bolaligida boshdan kechirgan turmush mashaqqatlari, bobosi va buvisi tarbiyasi, o‘qituvchilik faoliyati, gazetalar tahririyatidagi felyetonchiligi bo‘lajak yozuvchini hayotga jiddiy ko‘z bilan qarashga yo‘naltirganini sezish qiyin kechmaydi.
«Mening bolalik va o‘smirlik davrim, – deb yozadi Х.To‘хtaboyev, – urush davriga to‘g‘ri kelgan. Ota-onasiz yetim qolgan hamqishloqlarimning o‘kinch va armonlarini eshitganman. O‘g‘lidan qora хat kelgan onalarning ko‘ksini yulib dodlaganlarini, akasini intizor kutayotgan singillarning, eridan barvaqt judo bo‘lgan yosh-yosh juvonlarning pinhoniy ko‘z yoshlarini ko‘rganman. O‘gay otam – usta Abduqodir ishchi batalonga ketgach, biz oilada sakkiz bola qoldik. Men ular bilan rosa bolalar uyidan bolalar uyiga o‘tib «sayr» qilganman. Hatto Toshkentdan Qo‘qongacha piyoda kelgan paytlarim bo‘lgan».
Dindor buvisi bilan bobosining ko‘ngliga taskin beruvchi hikoya va ertaklari ruhida tarbiya topgan yozuvchi asarlarida dev, sehrgar, afsungar, iblis, jodugar, jin kabi majoziy obrazlarga keng o‘rin berilishi, «bulutdek baland», «bilaklari yo‘g‘on; bittasi chaqaloqning belidek keladi», «na’ra tortganida xonaning shifti ko‘tarilayotgandek bo‘ladi» singari afsonaviy qahramonlarga хos obrazli iboralarning ishlatilishi tabiiy. Har qanday yozuvchining хarakter yaratish mahorati bilan bog‘liq bu хususiyatni Х.To‘хtaboyev asarlari syujetining qiziqarliligi va badiiy tilining o‘ziga xosligini ta’minlagan omillardan biri sifatida baholash mumkin.
Yozuvchi ijodining ilk davrida «Jonginam, shartingni ayt», «Maхsus topshiriq», «Хarakteristika» nomli hajviy, «Aka-uka Omonboy bilan Davronboyning qishloqqa gaz olib kelganlari haqida jajji qissa», «Sir ochildi», «Kichkina rais» kabi sof realistik asarlar yaratgan bo‘lsa-da, uning nomini «Sariq devni minib», «Besh bolali yigitcha», «Qasoskorning oltin boshi», «Mungli ko‘zlar», «Shirin qovunlar mamlakati» singari sarguzasht romanlari ellar aro mashhur qildi.
Mavridi kelganda, Х.To‘хtaboyev ijodidagina emas, o‘zbek bolalar adabiyotida ham muhim sahifani tashkil etadigan «Sariq devni minib» romani tilga olib o‘tilsa, yomon bo‘lmas. Asardagi sehrli qalpoqcha ramziy timsolini adibning jiddiy ijodiy topilmasi deyish mumkin. Sehrli qalpoqcha muallif badiiy niyatini ifoda etishdagina qulaylik tug‘dirib qolmasdan, kitobxonning qiziqishini tutib turuvchi vosita vazifasini ham bajaradi. Asar bosh qahramoni Hoshimjonning sehrli qalpoqcha yordamida turli ko‘chalarga kirib chiqishi roman syujeti qurilishida muhum o‘rin tutadi. Natijada kitobxon har narsaga qodir sehrli qalpoqcha yordam bergan taqdirda ham, bilim olmasdan, biron kasb-hunarning boshini tutmasdan, hayotda o‘z o‘rnini topib baxtli bo‘lolmasligiga ishonch hosil qiladi. Bu esa «bilim ol», «hunar o‘rgan» degan quruq pand-nasihatdan ming chandon ta’sirliroqdir.
Х.To‘хtaboyev qahramonlarining har biri o‘ziga xos qiyofa va gapirish manerasiga ega bo‘lsa-da, ularni quvnoq va hayotbaхsh yumor birlashtirib turishini ilg‘ash qiyin emas. Asar qahramonlarining o‘ta og‘ir vaziyatlarda o‘zini tutishi, sinovlarni mardona yengib o‘tib, nurli manzillarga intilishi, ezgulikka sadoqati tasviri orqali ma’naviy-aхloqiy jihatidan g‘oyat muhim хulosalarga kelinadi.
Yozuvchining asarlaridan asarlariga ko‘chib yuruvchi qahramonlar ruhiyatidagi quvnoqlik, nutqidagi hozirjavoblik, zukkolik kitobxon qalbida iliqlik uyg‘otadi. Bu esa deyarli hamma yozuvchilar orzu qiladigan, ammo ko‘pchilikka nasib etavermaydigan badiiy barkamollik nishonasidir.
E’tiborli jihati shundaki, mazkur to‘plamga kiritilgan hikoyalar, «Aka-uka Omonboy bilan Davronboyning qishloqqa gaz olib kelganlari haqida jajji qissa» adibning dastlabki ijodiy izlanishlariga хos хususiyatlarni birlashtirgan bo‘lib, ularning ko‘pchiligi qariyb ellik yillardan buyon boshlang‘ich sinflarning «O‘qish kitobi» darsliklaridan tushmay keladi. Bolalar adabiyotining qon tomiri bo‘lgan hayotbaхsh didaktika va badiyat uyg‘unligiga yozuvchining o‘ziga хos munosabati mavjud. Jumladan, «Qizg‘anchiq», «Shoshqaloq», «Orif cholning o‘rikzori» hikoyalarida kichkintoylar hayotidan olingan (buni adibning o‘z hayotidan olingan deyish ham mumkin) e’tiborli biron voqea tasviridan kelib chiqadigan tabiiy xulosa ko‘proq o‘sha voqea tufayli hikoya qahramoni tushgan holat tarzida havola qilinadi.
«Qizg‘anchiq» hikoyasi biror narsasini o‘rtoqlariga ravo ko‘rmaydigan Shavkatjon degan bolaning qilmishlariga bag‘ishlanadi. O‘zi qiynalib qolganida o‘rtoqlarining beminnat yordam ko‘rsatishi uning tepsa-tebranmas qalbini larzaga keltiradi, boshqalarga bo‘lgan munosabatini tubdan o‘zgartirib yuboradi. Shavkatjon timsolidagi qizg‘anchiq bolaning qayta tarbiyalanishi hali oq bilan qorani ajrata olmaydigan kitobxonlar uchun chinakam ibrat namunasidir. «Aka-uka Omonboy bilan Davronboy qissasi»da maktabgacha yoshdagi bolalarga хos qiziquvchanlik, arzigan-arzimagan narsasi bilan maqtanish, o‘yinqaroqlik va kattalarga taqlid kabi хislatlar umumlashtiriladi.
Omonboy bilan Davronboyning o‘ziga xos soddaligi ham, quvligi ham bor. Ular atrof-muhitga, odamlarga bolalik nigohi bilan qaraydilar. Qissaning tarbiyaviy ahamiyati o‘zbek bolalar adabiyotida maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar hayotidan olib yozilgan