yig‘ish va qayta ishlashning yuqori tezlikdagi texnik vositalari ishlab chiqilmoqda. Boshqarish, ularning ishlashi ishonchliligi, texnik qurilmalarning ishonchliligini oshishi bilan uzviy bog‘liqdir. Boshqaruv tizimining holatini diagnostika qilish va qayd etishning majburiy funksiyalari, ma’lumotlarni uzatish kanallarining ortiqchaligi, qurilmalar o‘rtasida axborotni qayta ishlash funksiyalarini taqsimlash uchun vositalarini yaratish masalasi birinchi o‘ringa chiqmoqda.
Ushbu o‘quv qo‘llanmada boshqaruv tizimlarining asosiy, zamonaviy tipik texnik vositalarini texnologiyalari va qo‘llash xususiyatlari ko‘rib chiqilgan.
Sensorlar, bajarish qurilmalarilari va dasturlashtiriladigan mantiqiy kontrollerlar, shuningdek ularni ulash usullari yetarlicha batafsil ko‘rib chiqilgan. Sanoat tarmoqlari standartlariga katta e’tibor berilgan.
Avtomatlashtirishning texnik vositalari an’anaviy masalalarini ko‘rib chiqqan holda, muallif sohada asosiy o‘rin egallagan Siemens, Honeywell va boshqalar tomonidan ishlab chiqarilgan zamonaviy texnik qurilmalarning texnik ma’lumotlarini taqdim etishga harakat qildi. Shuningdek, Uzbekiston avtomatlashtirish bozorida faol qo‘llanilayotgan qurilmalar analoglari ham taqdim etilgan.
Qo‘llanma materiallarini tayyorlashda Prosoft, Rakurs, PLC-Systems va boshqa shu kabi kompaniyalar ishlari, darsliklar, ma’lumotnomalar, monografiyalar, jurnal maqolalari, shuningdek, axborot va tijorat internet saytlari materiallaridan foydalanilgan. Tavsiya etilgan adabiyotlar va sanoatni avtomatlashtirish masalalari bo‘yicha saytlar ro‘yxati qo‘lyozma oxirida keltirilgan. Ushbu materiallar fanni o‘zlashtirish, kurs ishlari va bitiruv loyiha ishlarini bajarishda foydali bo‘lishi mumkin.
I BOB. AVTOMATLASHTIRISHGA TIZIMLI YONDASHISHDA TEXNIK VOSITALAR VA NAZORAT QURILMALAR
I BOB. AVTOMATLASHTIRISHGA TIZIMLI YONDASHISHDA TEXNIK VOSITALAR VA NAZORAT QURILMALAR
Tizimli yondashuv an’anaviy yondashuvdan yaxlitning o‘z qismlariga ega bo‘lmagan sifatlarga ega ekanligi haqidagi taxmindan farq qiladi. Elementlarni birlashtirish maqsadi butun va uning qismlari o‘rtasidagi bu bog‘liqlik tizimning ta’rifini beradi – bu o‘zaro bog‘langan qismlarning yig‘indisidir.
Avtomatlashtirish tarkibiga kiruvchi qurilma tizimga kiradigan va har bir alohida elementda mavjud bo‘lmagan zarur funksiyalarni bajarishda shunday xususiyatlar va qobiliyatlarni oladi:
– mavjud elektr motori (oddiy aylanish);
– mavjud dasturlashtiriladigan kontroller (axborotni qayta ishlash).
Sanab o‘tilganlarni birlashtirilish dasturlashtiriladigan elektr yuritma (chastotali o‘zgartirgich) yaratilishiga olib keladi.
Loyihaga tizimli yondashuv tizimning alohida qismlari o‘rtasidagi tizim aloqalarini hisobga olishni nazarda tutadi, tizim tuzilishini aniqlash, kuzatishlarni qayd etish, atributlarni aniqlash va tashqi muhit ta’sirini tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Tizim aloqalari tizim tarkibiy qismlarining sifat va miqdoriy xususiyatlariga ma’lum cheklovlar qo‘yadi.
Loyihalashda muhandisning vazifasi yechim usuliga qo‘yilgan ma’lum cheklovlar ostida, yechim natijasiga qo‘yilgan ma’lum cheklovlar ostida vazifaning optimal bajarilishini ta’minlaydigan tizimni ishlab chiqishdir.
Loyihalashda quyidagi cheklovlar mavjud:
– bilim bilan;
– belgilangan muddatlarda;
– uskunalar bo‘yicha;
– kompyuter texnologiyalari bo‘yicha;
– moddiy xarajatlar uchun;
– ishonchlilik nuqtayi nazaridan;
– texnologik;
– ma’muriy va boshqalar.
1.1. Avtomatlashtirish va boshqarishning texnik vositalari
Cheklovlar ro‘yxatini bilish va konkretlashtirish optimal loyihani yo‘lini belgilash, asossiz xarajatlardan qochish, loyiha vazifalarini amalga oshirish uchun zarur vositalarni tanlashni asoslash imkonini beradi. Shuning uchun loyihaning zaruriy qismi loyiha obyektining o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish bo‘limidir. Ishlab chiqarishni boshqarish tizimlari uchun texnologik boshqaruv obyekti (TBO) uchun o‘ziga xos xususiyatlarni va natijada cheklovlarni tahlil qilish kerak. Xususan, kurs va diplom loyihalarida texnik nazoratni tanlash uchun cheklovlar ro‘yxatini ko‘rsatish bilan TBO ni tegishli tahlil qilish kerak.
Muhandislik loyihalash jarayonining bosqichlari:
1) maqsadni aniqlash va vazifani belgilash;
2) cheklovlarni belgilash, yechim tanlash, rejani ishlab chiqish;
3) yechim usulini shakllantirish;
4) yechim usulini tahlil qilish;
5) qarorlarni konkretlashtirish.
Yechimlarni shakllantirish, tahlil qilish va konkretlashtirish bosqichlarida loyihalashtirilgan avtomatlashtirish va boshqarish tizimini (ABT) yaratish uchun tegishli texnik vositalarni tanlash kerak bo‘ladi.
Avtomatlashtirish va boshqarishning texnik vositalari (ABT TV) da quyidagi vazifalarni hal qilish uchun qo‘llaniladi:
– jarayon holati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni yig‘ish va qayta ishlash;
– aloqa kanallari orqali axborot uzatish;
– axborotni o‘zgartirish, qayta ishlash va saqlash;
– boshqaruv guruhlarini shakllantirish;
– jarayonga ta’sir qilish uchun qurilmadan foydalanish va ta’minlash (jarayonga ta’sir qilish uchun energiya, mexanika, fizik ta’sir vositalaridan foydalanish);
– operatorga ma’lumot berish.
Tuzilgan muammolarni hal qilishni ta’minlaydigan asosiy texnik vositalarning sinflarini sanab o‘tamiz:
– ABT kirishidagi vositalar – sensorlar;
– ABT chiqishidagi vositalar – chiqish konvertorlari, bajarish qurilmalari;
– ichki ABT qurilmalari – boshqaruv bloklari, kuzatuvchilar (ular qo‘shimcha ma’lumotlarni hisoblab chiqadi yoki nazorat harakatlarini shakllantiradi);
– yordamchi qurilmalar – texnik hujjatlar, vizualizatsiya va ogohlantirish uskunalari.
Texnik vositalarni tanlashning spesifikatsiyasi tizimning narxini va texnik xususiyatlarini optimallashtirish muammosi bilan uzviy bog‘liqdir.
Muayyan ABTni tanlash uchun optimallashtirish vazifalari:
– tannarx bo‘yicha;
– sifati bo‘yicha;
– ishonchlilik nuqtayi nazaridan
Nazorat savollari
1. Avtomatlashtirishdan maqsad nima?
2. Avtomatlashtirish vositalari nima uchun kerak?
3. Avtomatlashtirishni loyihalashda qanday cheklovlar mavjud?
4. Avtomatlashgan tizimlarda kirishni qanday vositalar tashkil etadi?
5. Avtomatlashgan tizimlarda chiqishni qanday vositalar tashkil etadi?
1.2. TJ ABT loyihalash bosqichlari
1. Texnik topshiriq (mijoz emas, loyihachi tomonidan tuzilgan).
2. Amalga oshirish bosqichlari:
2.1. strukturaviy-algoritmik qismni loyihalash;
2.2. texnik vositalarga texnik talablarni ishlab chiqish;
2.3. ABT uchun texnik yordamni loyihalash;
2.4. ABT komponentlarini joylashtirish va ulash rejalarini ishlab chiqish;
2.5. texnik va ishchi hujjatlarni tayyorlash.
3. Buyurtmachining texnik maslahati bo‘yicha loyihani himoya qilish.
Murakkab vazifani loyihalashda