ko‘rinib turibdiki, loyihaning samaradorligi
juda kam xarajat bilan ham, juda ko‘p xarajat bilan ham past bo‘lishi mumkin.
З1 – juda kam xarajat, salbiy samaradorlik;
З2 – xarajatlarni oshirish kerak, samaradorlik nolga teng;
З3 – eng yaxshi kombinatsiya; bunday xarajatlar bilan biz maksimal samaradorlik darajasiga erishamiz;
З4 – juda ko‘p xarajatlar mablag‘larning isrof qilinishiga, samaradorlikning pasayishiga olib keladi.
Loyihachining tizimli yondashuvi, tajribasi va bilimi loyihalashtirilgan tizimdagi muhim ulanishlarning eng ko‘p sonini va ular tomonidan yuzaga keladigan cheklovlarni hisobga olgan holda eng yuqori samaradorlik darajasiga yaqinlashishga yordam beradi. Samaradorlikni baholashda tahlil, ekspert baholashlari, to‘g‘ridan-to‘g‘ri hisob-kitoblar, matematik modellashtirish usullaridan foydalanishi mumkin.
Samaradorlik prinsipidan foydalanib, tizimni loyihalashning asosiy usulini shakllantirish mumkin: yagona tizim funksional xususiyatga ko‘ra qismlarga bo‘linadi, ushbu qismlarni amalga oshirishning mumkin bo‘lgan variantlari, ular o‘rtasidagi aloqalar o‘rnatiladi va berilgan bo‘yicha variantlar to‘plami, talablarga javob beradigan tizim tuzilishi tanlanadi.
Maksimal kutilgan samaradorlik uchun boshqaruv tizimlarining texnik vositalarini loyihalashda tizimli yondashuv ahamiyati katta. Avtomatlashtirish va boshqarish tizimlarining texnik vositalarini tanlash vazifasi bilan bog‘liq holda, ushbu vositalarning mutanosibligi va yetarliligi tamoyillariga amal qilish muhimdir. Foydalanish shartlari va ruxsat etilgan Xarajatlar bo‘yicha belgilangan cheklovlarni hisobga olgan holda vazifani bajarish kerak.
Nazorat savollari
1. Avtomatlashtirilgan tizimlarni boshqarish tizimi qanday shakllantiriladi?
2. Boshqarish tizimi qanday qurilmalardan iborat?
3. Avtomatlashtirilgan tizimlarni samaradorligi nimalardan iborat?
4. Samaradorlik bilan sarf qanday bog‘langan?
II BOB. AVTOMATIK BOSHQARUV TUZILMALARI STRUKTURASI
2.1. ABT ning maqsadi, funksiyalari va vazifalari
Boshqarish bu – obyektning holati to‘g‘risidagi ma’lumotlarga asoslangan, faoliyat ko‘rsatish maqsadiga muvofiq obyektning ishlashini saqlash yoki yaxshilashga qaratilgan harakatlar majmuini tanlashdir.
ABT texnologik boshqaruv obyektida boshqaruv harakatlarini ishlab chiqish va amalga oshirish uchun mo‘ljallangan. ABT faoliyatining maqsadi texnologik jarayonni bir qator aniq mezonlar bo‘yicha optimallashtirishdir.
ABT funksiyalarining uchta asosiy sinfi mavjud.
Boshqarish funksiyalari:
– texnologik o‘zgaruvchilarni og‘ish orqali tartibga solish (teskari aloqa bilan tizimlar tomonidan amalga oshiriladi);
– uskunalar guruhini mantiqiy boshqarish;
– optimal boshqarish (boshqaruv obyekti jarayonlari parametrlari bo‘yicha belgilangan maqsad funksiyasining ekstremumiga erishish uchun amalga oshiriladi);
– adaptiv boshqaruv (texnologik jarayon parametrlari o‘zgarganda avtomatik boshqaruv tizimining parametrlari o‘zgaradi).
Axborot funksiyalari:
– axborotni to‘plash, qayta ishlash va uzatish;
– texnologik parametrlarni markazlashtirilgan nazorat qilish va o‘lchash;
– jarayon parametrlarini (holat o‘zgaruvchilari va boshqalar) bilvosita o‘lchash (hisoblash);
– operativ xodimlarga ma’lumotlarni shakllantirish va berish;
– tegishli boshqaruv tizimlariga ma’lumotlarni tayyorlash va uzatish.
Ikkilamchi funksiyalar:
– ABT apparat va dasturiy ta’minotiga texnik xizmat ko‘rsatish va nazorat qilish
Nazorat savollari
1. Avtomatlashtirishning maqsadi nimada?
2. Avtomatlashtirishning funksiyalarini sanab o‘ting.
3. Avtomatlashtirishning axborot funksiyalari nimada?
4. Axborot funksiyalarini sanab bering.
2.2. ABT sinflari
ABT quyidagi sinflarga bo‘linadi:
– Lokal boshqaruv tizimlari;
– markazlashtirilgan boshqaruv tizimlari;
– taqsimlangan boshqaruv tizimlari.
Barcha murakkab tizimlarning ajralmas qismi bo‘lgan eng oddiy tuzilma (2.1-rasm) teskari aloqaga ega bo‘lgan avtomatik lokal boshqaruvchi (masalan, turbinaning tezligini boshqaruvchi).
2.1-rasm. Lokal regulator va obyektning sxemasi: a – teskari aloqa omili; BR – boshqaruv bloki yoki Lokal regulator
Sensor tomonidan aylantirilgan obyekt haqidagi chiqish ma’lumotlari taqqoslash elementiga beriladi. Belgilangan nuqtadan va sensor chiqishidagi signallar o‘rtasidagi farq boshqaruv xatosi signalini hosil qiladi, unga ko‘ra boshqaruv bloki ishlaydi va obyektga boshqaruv signalini hosil qiladi.
Nazorat maqsadi: belgilangan funksiyaning samaradorligini oshirish uchun obyektning ishlashini tartibga solish uchun minimal xato va maksimal tezlik bilan erishish. Maqsadga lokal regulator yordamida erishiladi. Ko‘pincha, lokal boshqaruvchining yagona konstruktsiyasida nazorat qilish maqsadida signallarni qabul qilish, uzatish va o‘zgartirishning barcha funksiyalarini bajarish vositalari birlashtirilgan.
Boshqarishda ishonchlilik hali ham asosiy boshqaruv tizimlarida «muhim chegara» sifatida e’tiborga olinadi. Lokal ABT sxemasi yuqorida keltirilgan (2.2-rasm).
Lokal ABT ning blok sxemasi rasmda ko‘rsatilgandek (2.2. rasm) berk bo‘lgan elementlar yig‘indisidan iborat rostlash qurilmasiga ega klassik tizimdir. Sxemada nuqtali o‘qlar qaror qabul qiluvchiga aloqa qurilmalari va qo‘lda boshqarish orqali to‘g‘ridan-to‘g‘ri ijro etuvchi qurilmaga harakat qilish imkonini beruvchi yo‘lni ko‘rsatadi. Zaryriy holatlarda qo‘lda boshqarish qo‘llaniladi:
– favqulodda vaziyatlarni hal qilish;
– boshqariladigan obyektda katta o‘zgarishlarga yo‘l qo‘ymaslik.
Bunday holda, qo‘lda boshqarish yuqori ishonchlilik koeffitsientiga ega bo‘lishini ta’minlaydi.
2.2 – rasm. Lokal ABT ning strukturaviy diagrammasi.
AQ- interfeys yoki aloqa qurilmasi (Ethernet, RS-485 interfeysi va boshqalar), QB- qo‘lda boshqarish, BQ- bajarish qurilmasi, TBO- texnologik boshqarish obyekti, D- datchik, LR- local rostlagich (kontroller), O- operator (texnolog). LR – lokal kontroller, odatda bir nechta kirish va chiqishlarga ega (sensorlar va sensorlarni normallashtirish, kompyuterdan ma’lumotlarni uzatish, belgilangan parametrni sozlash). U boshqarish tizimini asosiy elementi hisoblanadi.
Avtomatlashgan tizimlar sxemasini quyidagicha ifodalash mumkin:
2.3 – rasm. Avtomatik boshqarish tizimining blok sxemasi
2.2.1. Markazlashtirilgan ABT
Markazlashtirilgan ABT bir kanalli (2.3-rasm) va ko‘p kanalli (2.4-rasm) bo‘lishi mumkin. Raqamlardagi ovallar ko‘p yadroli aloqa kanallarini ko‘rsatadi.
Markazlashtirilgan yagona kanal tizimi
Tizim shunday tuzilganki, barcha qarorlar datchiklar va bajarish qurilmalari bilan bitta aloqa kanali orqali ulangan