ko‘rgulik, snaryadning uzun tig‘li bo‘lagini, uning naqd bo‘yniga qadagan edi. Baxtiyor bilan birga Soso Okropiridze, Dima Borovkov, Vartan Melikyan va Aleksandr Nikitinlar yordamga kelishganda, u mashinadagilar allaqachon uni yerga yotqizib, hech qanday yordam berolmasliklarini anglab, ilojsiz turishardi. Boshi ostida qolgan kaskasini yechib, yonboshiga qo‘yishgan, u esa qonga to‘lay deb qolgandi…
Unga, balki yordamim tegib qolar, degan o‘y bilan, Astashovning ustiga kelib engashgan Baxtiyor, oskolkaning bo‘yindan chiqib turgan qismidan ushlab, uni olib tashlamoqchi bo‘ldi. Tortib ko‘rib, uning ancha chuqur kirib, hatto suyakka qadalganini sezdi. Sezdi-yu, u ham ilojsizlikdan, uning qonga botgan peshonasiga qo‘lini qo‘ydi. Qo‘l taftini sezgan Astashov ko‘zini ochdi, lablari qimirlab nimadir demoqchi bo‘ldi, lekin jon, allaqachon tildan chekingan edi. Sal oldin “Meni aybim nimada?” demoqchi bo‘lganday boqqan, uning hali ham tirik ekanligini bildirib turgan ko‘zlari xira torta boshladi-yu, bir daqiqa o‘tar-o‘tmas, ko‘kka tikilgancha qotdi. Hali ko‘p yillar o‘ziga makon etishni istagan ruh, uning tanasini majburan tark etdi. Baxtiyor kuni kecha u bilan bo‘lgan suhbatni esladi: “Uyga qaytganimdan so‘ng, sizlarga birma-bir sim qoqaman. Shundoqqina uyimiz yonida telegraf bor. Kutilmaganda qo‘ng‘iroq qilib “men Astashovman, tanimadingmi?” desam, qanchalar xursand bo‘lsang kerak-a?”
Baxtiyorning bo‘g‘ziga nimadir tiqildi, ”nasib bo‘lsa, degan so‘zni qo‘shib aytsang bo‘lmasmidi, do‘stim… ”Lekin yig‘lay olmadi. Yig‘lab o‘tiradigan payt ham emasdi-da!
Aloqachilar xabar berishdimi yoki kolonnani yuqoridan kuzatib borayotgan uchuvchilar o‘zlari ko‘rishdimi, aytish qiyin, lekin tezda pastlab yonlariga qo‘ngan vertolyotga mayitni ortib, jo‘natib yuborishganidan so‘nggina, uzoqda faqat ko‘tarilgan changigina ko‘rinib turgan kolonnani quvib yetishlari kerak ekanligi yodlariga tushib, mashinalari tomon yugurishdi.
Kolonna to‘xtab yo‘lning o‘ng yonboshidagi yalanglikka joylashayotganda yetib borib mashinalardan tushishgandi hamki, Astashov yaralanganda uning yonida bo‘lgan Bondarchuk o‘zini yomon his qila boshladi. Rangi oqarib hushidan ketgan Bondarchukga nima bo‘lganini, uning biqinidan oqayotgan qon oshkor qildi. U ham o‘sha paytda yaralangan-u, buni hatto, uning o‘zi ham sezmagan ekan. Aloqachilar chaqirgan vertolyot bir zumda yetib keldi…
Alixeyl Gardezning kunchiqar tomonidagi hudud bo‘lib, brigadamiz joylashgan yerdan ko‘pi bilan o‘n kilometrlar uzoqlikda bo‘lsada, unda makon topgan dushman guruhlar o‘ta faol edi. Bu hududda har yili bir-ikki marta jangovar amaliyotlar o‘tkazilib, ulardan tozalab turilardi. Afsuski, biz qo‘nalg‘amizga qaytib ulgurmasdan, ular yana joylashib o‘z faoliyatlarini davom ettirishardi. Bu yer Pokiston chegarasiga yaqin bo‘lganligidan, u tarafdan qurol-yarog‘ ortilgan karvonlar qulay yo‘llar bilan kelib, to‘planar va yana har-xil yo‘llar bilan mamlakat ichkarisiga yetkazib berilardi. Alixeyl ular uchun strategik muhim hudud bo‘lganligi uchun ham, tish-tirnoqlari bilan qarshilik ko‘rsatishga harakat qilishardi.
Bir oyga yaqin davom etgan amaliyotdan qaytishganida, Bondarchukni, harbiy xizmatga yaroqsizligi uchun, uyiga qaytarishayotgandi. Biqiniga sanchilgan oskolka bir emas, balki ikkita bo‘lib, bittasini jarrohlar olib tashlagan, ikkinchisini esa, “asab tolalariga yaqin bo‘lgan nozik joyda bezarar turibdi, endi u bilan umring oxirigacha kelishib yashashga majbursan”, deb aytishgandi.
Marhum Astashovning ko‘rpa-to‘shaklari, o‘z urfimizga binoan, bir muddat bo‘sh turdi. AKSU avtomati esa, eng yaqin do‘sti sifatida Baxtiyor Suyarqulovga topshirildi.
Dushmanning bolasi ham dushmanmi?
Jangchilar o‘rtasida menga yoqqan shunday bir an’ana bor ediki, bu yillar osha saqlanib, uni yosh askarlar ham, hamon davom ettirib kelmoqda edilar. Bu – harbiy amaliyotga ketish chog‘ida va undan qaytishdek quvonchli onlarda, yo‘l chetida nimaningdir umidida turgan afg‘on bolakaylariga sovg‘alar ulashish edi. Bu holat jangga ketayotganimizda kamroq, qaytayotganimizda esa ko‘proq yuz berardiki, buning sababi ayon: borishda oziq-ovqatimizni tejaymiz, qaytishda esa o‘zimizdan orttirganlarimizni bolakaylarga tarqatamiz.
Shunday farahbaxsh kunlardan biri. Alixeyl amaliyotidan Gardez shahrining chekka ko‘chalari bo‘ylab qaytyapmiz. Yo‘l chetida to‘p-to‘p bo‘lib turgan bolakaylarga kimdir non, kimdir shirinliklar, yana kimdir konserva mahsulotlaridan uloqtirib kelmoqda.
– Baxshish davay, baxshish davay, – degancha pushtun va rus tillari qorishmasida baqirayotgan bolalar ovozi harbiy texnikalar shovqini ostida yo‘qolib ketar, sovg‘aga erishganlari xursand, o‘ljani qo‘ldan chiqarmaslik maqsadida o‘zini tezda to‘dadan chetga olar, sovg‘a tegmagan alamzadalar esa sherigining qo‘lidagidan umidvor bo‘lib unga tashlanib qolishar va hatto o‘zaro tortishib qolishgacha ham borishardi.
Ayrim joylarda esa bolalarini yo‘l chetidan olib ketishga besamar urinayotgan paranji yopingan ayollar ham ko‘rinib qolishar, erkaklar esa deyarli ko‘rinmasdi.
Yonimda o‘tirgan Jenya, qo‘lidagi bir quti pechenyesini namoyishkorona aylantirgancha uloqtirayotganda unga qistirib bog‘lab qo‘yilgan granata zapaliga ko‘zim tushdi.
– Nima qilyapsan, Jenya, – degancha qo‘lidagini uloqtirishiga to‘sqinlik qilmoqchi bo‘ldim. Afsuski, ulgura olmadim. Uning qo‘lidan ozod bo‘lishi bilan ochilgan saqlagichning “shirq” etib chiqargan ovozi texnikalar g‘ovuri ichidan-da quloqlarimgacha yetib keldi.
Portlovchi pechenye havoda uchib borar ekan, “baxshish”umididagi besh-olti nafar bolakaylar uni tutish ilinjida bir-birovlarini quvlagancha u tomon intilishdi. Buni xuddi futbol maydonida burchakdan tashlab berilgan to‘pga egalik qilmoqchi bo‘lgan o‘yinchilar holatiga o‘xshatish mumkin edi.
Lekin pechenye hech kimning qo‘liga tushmasdan o‘tib, eng orqada qolgan, yosh jihatdan tengqurlaridan kichikroq bo‘lgan bolaning panjalari orasiga tushdi va o‘zini ortga tashlab, pechenye ushlagan qo‘llarini ko‘kragi bilan bosgancha yerga yiqildi. Sheriklari uning qo‘lidagiga egalik qilish uchunmi, yoki “o‘yinga” qiziqib ketganliklaridanmi o‘zlarini uning ustiga otishdi. Shu damda “paq” etgan tovushni eshitdim va biz ketayotgan mashina yo‘l chetidagi uy yoniga yetishi bilan uning tomi bizni voqea joyidan to‘sib qo‘ydi. Shu sabab “o‘yin”ning oxirini ko‘rolmadim. Balki ko‘rmaganim yaxshi bo‘lgandir.
– Bu nima qilganing, Jenya, axir bular bolalar-ku, – deya uning ko‘zlariga qaradim. Unda o‘z qilmishidan pushaymonlikni emas, balki dushmanidan o‘ch olgandek sovuq yiltillashni ko‘rib, etim jimirlab ketdi.
– Dushmanning bolasi ham dushman, -dedi sovuq iljayib.
– Juda xunuk ish qilding, bu javobsiz qolmaydi, – endi uning sovuq yuziga qaragim kelmas, unga qarshi aytolgan so‘zlarim faqat shu bo‘lgandi.
“O‘yin”ning oxirini ko‘rmagan bo‘lsam-da, u norasida bolaga qanchalik jiddiy jarohat yetkazganini tasavvur qila olardim. Bir necha oy burun, xizmati tugab, uyga qaytishiga bir-ikki hafta muddat qolgan bir askar postda turib, bekorchilikdan o‘zini chalg‘itish maqsadida granata zapalini o‘ynab qo‘lida ochib qo‘ygan holatini hali yodimdan chiqarganim yo‘q. Granata zapalining o‘zi uning o‘ng qo‘lini uzib ketgan, ustiga- ustak, kichik oskolkalari yuziga va ko‘ziga tekkandi.
O‘zlariga gap tegishidan qo‘rqqan boshliqlar uni “jang paytida qahramonlik ko‘rsatib qattiq yaralandi” qabilidagi soxta ma’lumotlar bilan mukofotga tavsiya qilib gospitalga jo‘natishgandi. “Zapal portlashi xavfli emas, granata qobig‘i bilan portlashi xavfli, ”-deb noto‘g‘ri tushungan bir yigit mayib-majruh bo‘lib uyiga qaytgandi.
Gardez shahri tinch aholi yashaydigan maskan hisoblanar, bundan bir necha yillar ilgari panadan qo‘rqinch bilan mo‘ralaydigan bolalar hozirda do‘stona “baxshish” so‘raydigan darajaga kelishgandi. Shu birgina nojo‘ya harakat qanchadan-qancha ko‘ngilsizliklarga sabab bo‘lishi mumkin. Tinchlik o‘rnatish niyatida kirgan qo‘shinning barcha harakatlari shu birgina bolalarcha “sho‘xlik” tufayli havoga sovurilishi mumkin edi. Ular “intiqom”ni uzoq kuttirishmadi: o‘sha kuni kechqurun shlagbaumda turgan soqchini otib ketishdi.