ko‘zga tashlandi. Tokchalarda ingliz, rus tillaridagi va arab imlosidagi kitoblaru gazeta-jurnallar taxlanib turibdi. Ularni birma bir ko‘zdan o‘tkazib, xaritalar va joy chizmalari tushirilgan qog‘ozlarni qo‘ynimga tiqdim.
“Bularni Monichga topshirsam rosa xursand bo‘ladida”, deb o‘yladimu, uning “tezda qaytinglar” degan buyrug‘i yodimga tushdi. Ratsiyadan qaerda ekanligimizni bildirmoqchi bo‘lib, uning murvatini buradim. Xayolni qarang, biz axir yer ostidamiz-ku! Buerda aloqa to‘lqini bo‘lmaydi-ku. Xonani tekshirishda davom etdim. Shiftga yaqin bo‘lgan burchaklarni ko‘zdan kechiraturib, kichikkina tirqishni payqab qoldim. U yerdan topilgan qo‘lyozma daftar va lattaga o‘rab qo‘yilgan to‘pponchani pinjimga urgancha qidiruvda davom etdim. Valeriy oyoq ostidagi to‘shamalarni ostini tekshira boshladi.
–Ilya, bunga qara!
–Nima topding?, -deya unga yaqinlashib, uning oyoq ostidagi qulflangan eshikni ochmoqchi bo‘lib urinayotganligini ko‘rdim.
–Tegma, chetga o‘t!, -deya avtomatim bilan qulfni mo‘ljalga oldim. O‘q tovushi quloqni kar qilgudek varanglab ketdi.
Eshikka sim bog‘lab, uning ikkinchi uchini yo‘lakka olib chiqib o‘zimizni panaga olgach, uni tortib, eshikni ochdik va “portlash bo‘lishi mumkin” degan o‘y bilan yerga qapishib bir muddat yotdik. Yo‘q minalashtirishga ulgurishmagan ekan.
Yerto‘laga aylanma zina orqali tushilarkan. Yon tarafga kengaytirilgan bu xona o‘q dori ombori bo‘lib chiqdi. Har xil turdagi minalar, reaktiv snaryadlar, granatalar va bir necha qutida AKM patronlari bor edi.
–Valeriy, hech narsaga tegma, ketamiz.
– Ketdik, bu yerga portlatuvchi mutaxassislarni chaqirish kerak.
Yuqori xonaga chiqqach, Valeriy “Shoshma, nima, quruq ketamizmi bu yerdan? – deb, o‘rab qo‘yilgan, ichiga kirib uxlash uchun mo‘ljallangan qopdan bir dona menga uzatib, ikkinchisini o‘ziga oldi-da, qo‘shimcha qildi: “Yaponlarniki ekan”.
Tashqariga chiqishimiz bilan yonimdagi ratsiya, o‘zining borligini eslatmoqchi bo‘lganday, vishillab ishlay boshladi. Tugmachasini bosib javob berdimu Monichning darg‘azab ovozini eshitdim.
– Qaerdasan, he onangni…
Ayrim rus tilida so‘zlovchilarni tanglayini qaysi bir so‘kong‘ich ko‘targan bo‘lsa kerak deb o‘ylayman. Chunki “onangni…” demasa aytmoqchi bo‘lgan gaplarini u yog‘i bilan bu tarafini bir-biriga olib kelib ulay olmaydi. Bu illat ayniqsa harbiylarda kuchli namoyon bo‘lardiki, buni u joylarda xotin-qizlarning deyarli yo‘qligi bilan bog‘lash mumkin edi. Harbiyni harbiy ekanda desak, boshqa soha vakillarida ham bu keng quloch yoygandi. Taniqli bir futbol sharhlovchisining jonli efirda so‘kinib yuborganligi ham hech kimga sir emas. “Ularning so‘kinishlari rostakamiga emas…” deb quloqlarim ancha moslashib qolgan bo‘lsa ham, baribir o‘zbekligimga borib gohida malol olganimda, men ham uni “yumaloqlab” egalariga qaytarardim. Bu gal ham xuddi shunday bo‘ldi. Monichning so‘kishlarini o‘zimcha unga qaytarib yo‘llagancha javob berdim:
– Birinchi mo‘ljaldan plyus ikki yuz. Katta sovg‘a topdik, sapyorlar kerak.
– Joyingda tur, hozir boramiz.
– Tushundim.
Monich yo‘l-yo‘lakay o‘z komandiriga bildirgan shekilli, bir zumda sapyorlar ham yetib kelishdiyu asboblarini ko‘tarib ichkariga kirib ketishdi.
O‘lja tushgan hujjatlar va qurolni Monichga berdim, u esa o‘z navbatida, ularni o‘z boshliqlariga topshirdi.
Ichkaridan sim tortib chiqib kelgan sapyorlar, atrofni tozalab, o‘q dori omborini portlatishga tayyor ekanliklarini bildirishdi.
Monichga quduq haqida eslatib, uni tekshirib ko‘rishga ruxsat so‘radim.
– Qo‘yaver, Azizov, foydasi yo‘q, ular ketib bo‘lishgan. Sen yer osti shaharlari haqida eshitmagan ko‘rinasan-a?
– Qanaqa yer osti shaharlari? – savolga savol bilan javob qaytardim.
– O‘sha sen aytgan quduq yer osti shaharlarining bir qismi, tushunyapsanmi, qator qilib qazilgan quduqlar ostidan bir-biri bilan bog‘langan va suv bilan ta’minlash tizimini tashkil etgan. Bunaqa tizim o‘nlab chaqirimgacha cho‘zilgan bo‘lishi mumkin. To‘g‘ri, u yerda odamlar yashamaydi, lekin dushmanlar undan unumli foydalanishadi, – deb xaritani ocha boshladi, – mana, qara, biz bu yerdamiz, mana yer osti shaharlari, ko‘ryapsanmi, Jalolobodgacha yetib borgan, – deb uzuq-yuluq chiziqchali belgilarni ko‘rsatdi.
– Shuning uchun, bundan keyin qulog‘ingda bo‘lsin, bunaqa joyga burningni suqma, senga maslahatim shu, -deb xaritani yig‘ishtirdi.
–Yur, endi qolganini yo‘lda tushuntiraman. Sapyorlar o‘z ishini yakunlasin. Xalaqit qilmaylik, – deya meni o‘z ortidan ergashtirdi. Men Valeriyni chaqirib oldimu yugurgancha Monichga yetib oldim.
– Dushmanlar reaktiv snaryadi otish qurilmalarini nishonga to‘g‘rilab qo‘yishadida, simni tortib quduq tubiga tushvolib, murvatini burasa bo‘ldi, birin- ketin uchib chiqqan snaryadlar nishon tomon yo‘l olaveradi. Bir otishda o‘n ikkitagacha otishi mumkin har bittasi. Ma’lum muddatdan so‘ng vaziyatga qarab quduqdan chiqib kelib, o‘q dori omboridan snaryadlarni tashib chiqib yana o‘qlashadi va shu tariqa yana otaverishadi. Biz esa o‘t chaqnagan joyni mo‘ljallab otaveramiz, otaveramiz… Moddiy talafotlar yetkazishimiz, demakki, reaktiv uskunalarini izdan chiqarishimiz, mudofaa istehkomlarini tit-pitini chiqarishimiz mumkin, ammo yer osti shaharlari atalmish maskan “fuqarolari”ga hech qanday zarar yetkaza olmaymiz.
Shu payt sapyorlar portlatgan yer osti omborxonasi yerni zirillatib gumburlagancha, osmonga ko‘tarilgan quyuq chang va tutun aralashmasi atrofga tarqalishni boshladi.
– Ha, aytmoqchi, Azizov, Purgin ikkalangizni bu ko‘rsatgan xizmatlaringiz uchun“ Jangovar xizmatlari uchun” medaliga tavsiya etaman.
O‘shanda mukofotga loyiq ish qilsangiz, tavsiyanoma yozib bergan komandirlar uni harbiy qism shtabiga topshirishar, harbiy qismlar esa 40- armiya shtabiga jo‘natishar, armiya bo‘yicha yig‘ilgan tavsiyanomalar esa Moskvaga yuborilar va o‘sha yerda lozim topilgan mukofotlar bir necha oy o‘tib, o‘z egalariga yetib kelardi. Ha-ha, yetib kelardi, agar yo‘lda “qaroqchi” larga duch kelmasa, albatta.
Bu mening nomimga yozilib, o‘zimgacha yetib kelmagan mukofotlarning birinchisi edi. Yo‘lto‘sar mukofot o‘g‘rilaridan biri kim ekanligini esa men uyga qaytayotgan kunim tasodifan bilib qoldim. Bu qism shtabida “kotib” bo‘lib xizmat qilgan, qismdan tashqariga biror qadam chiqib jangovar amaliyotlarga bormagan, bir askar edi. Men kabi alamzadalar ko‘p ekan. Uyga qaytmoqchi bo‘lib hammadan oldin medal va ordenlar qatorlatib taqilgan bayram formasini kiyib chiqqan askarning, bizni ko‘rganda oqarib ketgan yuzi hammasini oshkor etib qo‘ydi.
Mayli, bu haqda keyinroq so‘zlab berarman, hozir mavridi emas…
Olovli tig‘
Kolonna Alixeylga yaqinlashib qolganda dushman tomonidan katta qarshilik bilan kutib olindi. Dvigatellarning quloqlarni qomatga keltiruvchi ovozlari sabab snaryadlar hushtagi eshitilmas, lekin atrofdagi portlashlarning cheki ko‘rinmas, hamda ular tobora mashinalarga yaqinlashib kelayotganligidan sezish mumkin ediki, dushman kuzatuvchilari biznikilarni yaqqol nazorat qilib turardi.
Ortiga D-30 gaubitsasini tirkab, ustiga artilleriyachilarni mindirib olgan MTLB ni, oldinda ketayotgan mashina izidan chiqarmasdan haydashga bor e’tiborini qaratgan bekobodlik Baxtiyor Suyarqulov, ortidan kelayotgan mashinalarga ham ko‘zgu orqali qarab qo‘yishni unutmasdi. Kolonnadagi zanjirli yurish qismiga ega mashinalar, tuproqni tirnab olib sochib tashlashi oqibatida ko‘tarilgan quyuq changga qo‘shimcha qilib, har bir portlagan snaryad, yer bag‘rida yaratilganidan buyon tinchi buzilmagan qatlamni ham uyg‘otib, olovli tig‘lariga aralashtirib atrofga sochardi.
Shunday sharoitda ham Baxtiyor ko‘zgu orqali, ortidagi mashinaning, chiroqlarini yoqib-o‘chirib, to‘xtashga ishora qilayotganini payqadi. Sezdi-yu, mumkin bo‘lmasada, kolonnadan ajralib chetga chiqib, mashinani to‘xtatdi.