target="_blank" rel="nofollow" href="#n19" type="note">19.
Өз кезегінде философияны игеру үшін жақсы мінез бен ақылдың күші керек. Соңғысы ақыл өнері арқылы дамиды. «Адам ие болған игіліктердің бірінің өзіне тән ерекшеліктері болса, басқаларының ерекшеліктері аз болады, барша игіліктердің ішінен адамның ақыл-ойы ең бастысы болып табылады, яғни, адам баласы ақыл-ойдың арқасында адам болды, игілікті қолданатын адам ақылы болғандықтан, бұл өнер адам баласына ең қажеттілерін қолданады»20. Әл-Фараби жақсылықтарды ақылды және диано-этикалық деп екіге бөледі. Екіншісіне – әділдік, қанағат, мырзалық, өжеттік жатса, біріншіге – ақылмандық, өз бетімен білім алу мен ақылдың өткірлігі жатады. Бұл екеуі де тумысынан жаратылмаған. Табиғи жаратылысты этикалық тұрғыдан жүйелеуге болмайды, ол тек қана қабілет болып қала береді. Бұл жерде біреу толықтай ізгілікпен жаратылған немесе зұлымдыққа ие болатындығы туралы шек болмайды. «Адам жаратылысынан тігінші немесе жазушы болып туылмайтындығы секілді, әу бастан қайырымды немесе зұлым болып жаратылмайды»21.
Адамға әсем әрекеттерді жасау барысында пайда болған жетілген мінез керек. Адам баласына туылған сәттен бастап этикалық бейімділік беріледі. Қайырымды ерік арқылы жүзеге асырылатын әсем әрекет кездейсоқ болмайды, оны жүйелі түрде өмірдің ағысында әсем мінез қалыптастырады. Сол себептен әл-Фараби адамның «табиғатын» қалыптастырушы әдетке үлкен мағына береді. «Саяси қайраткерлер қала халықтарын қайырымдылыққа үйрете отырып, оларды ізгі етеді»22. «Жақсы мінез» әрекетті анықтаушы өлшем болып табылады. Әл-Фараби бойынша «ортаға» жету қиын болғандықтан, сыни ойлау негізінде біздің мінез-құлқымызда қалыптасатын «шебер әдісті» ұсынады, біз өзіміздің табиғатымызға кереғар әрекеттерден бас тартуымыз қажет. Әл-Фараби тепе-теңдікті сақтау үшін шектен шығушылық пен жетімсіздікті «асыра сілтеу» арқылы басқа жаққа бұруды ұсынады.
Әсемдік пен әділеттілік туралы білім міндетті түрде практикалық бағдарлауға ие болуы керек. Ғылымды білмейтін адамның, кітап оқыған, бірақ әрекеттері қайырымдылыққа сәйкес келмейтін адамдардан әрекеттері қайырымдылыққа жақын болуы мүмкін. Теориялық білімдермен қатар қайырымды әрекеттер де қажет.
Әл-Фараби әлемнің жүйелік құрылымын тануға ұмтылады. Бастамасында бұл дәстүрлі түрде Алла болып табылады. Ортасында болмыстың иерархиясы болады. Адам – әлемді бағындырған және онда әрекет жасайтын индивид. Соңында нағыз бақытқа жету. Бірақ соңында барлық догматикалық тұжырымдамалар аллегориялық бейнелерге айналып, адамның адамгершілігінің қандай да болсын сыртқы күштерден тәуелсіз тұрғандығын негіздейді. Оның барлық еңбектерінде жер бетіндегі өмірдің толықтығы бейнеленеді.
Оның идеяларында сол замандағы тарихи феодалдық қоғамның тарихи шынайылығы негізіндегі қалалардың ұсқынсыз әрекеттері ғана емес, қайырымды қала идеясын жасау мақсатындағы әлдебір пәк максимализм ғана жатқан жоқ, өз өмірінде мақтаныш