Wstęp
Każdy pedagog w swojej pracy spotyka się z problemem dzieci, młodzieży i dorosłych z zaburzeniami mowy. Specyficzne trudności w porozumiewaniu się słownym są opisywane jako pedagogiczny fenomen, który charakteryzuje się niejednolitym obrazem klinicznym o złożonych uwarunkowaniach, występujących w określonych przestrzeniach społecznych (V. Lechta 2010). Interdyscyplinarność i wielopoziomowość zadań opieki logopedycznej wobec osób z zaburzoną zdolnością komunikacyjną wymagają więc uwzględnienia prezentacji dotychczasowego dorobku w tym zakresie, wypracowanego w przeszłości, ale osadzonego w teraźniejszych realiach społecznych, politycznych, cywilizacyjnych, wraz z wizją przyszłości.
Dotychczasowe publikacje twórców polskiej logopedii: L. Kaczmarka i I. Styczek datowane są na lata 60.–70. XX wieku. Następcy i/lub kontynuatorzy oraz przeciwnicy pierwszych opracowań z zakresu teorii i praktyki logopedii (por. Z. Tarkowski, G. Jastrzębowska, T. Gałkowski, K. Błachnio, E. Minczakiewicz i inni) przedstawiali w swoich publikacjach wielowymiarowe podejście do określenia interdyscyplinarnej wiedzy logopedycznej z przełomu XX/XXI wieku.
Na przestrzeni ostatnich 50 lat obserwujemy ewolucję poglądów na tematy, które są przedmiotem zainteresowań autorów książki. Zgodnie z założeniami teoretycznymi L. Kaczmarka, który w połowie XX wieku nadał logopedii multiinterdyscyplinarny charakter, uwzględnia się wszystkie wymiary mowy: embriologiczny, patologiczny, społeczny i artystyczny. Szerokie ujęcie logopedii pozwala na stwierdzenie, że jest to nauka o komunikacji, chociaż centralnym zagadnieniem przedmiotu badań jest mowa, jej rozwój i zaburzenia. We współczesnych koncepcjach logopedii nie ograniczamy się tylko do bezosobowego pojęcia mowy i słownego porozumiewania się. Zgodnie z intencją autorów niniejszego opracowania (por. G. Gunia, V. Lechta 2009) przyjmujemy, że przedmiotem i podmiotem badań logopedii jest cały proces komunikacji, indywidualnie zróżnicowany, ukierunkowany nie na zaburzenie, ale na osobę w holistycznym ujęciu bio-psycho-społecznym. Dlatego V. Lechta (2009) proponuje stosowanie ogólnego terminu „interwencja logopedyczna” na określenie działań prewencyjnych, diagnostycznych i terapeutycznych, które podejmuje logopeda wobec osoby z zaburzoną zdolnością komunikacyjną.
Opracowanie monografii Wprowadzenie do logopedii stanowi systemową analizę wybranych zagadnień logopedycznych. Praca ta jest źródłem wiedzy o aktualnej problematyce logopedii dla studentów, pedagogów, a także dla osób interesujących się tym zagadnieniem. Adresatami książki są studenci studiów pedagogicznych, szczególnie pedagogiki specjalnej, przedszkolnej, wczesnoszkolnej, opiekuńczo-wychowawczej, asystenci osób niepełnosprawnych, studenci logopedii, a także pedagodzy – nauczyciele oraz terapeuci, którzy często w swojej praktyce spotykają się z osobami z zaburzeniami mowy.
Całość opracowania podzielono na dwie części: ogólną i specjalistyczną. W pierwszej przedstawiono główne założenia logopedii jako nauki, ustalenia terminologiczne, przedmiot i podmiot badań logopedii, zasady pracy logopedycznej, osobliwości słownego i pozasłownego porozumiewania się oraz główne założenia prewencji, diagnozy i terapii wad i zaburzeń mowy. Ustalenia terminologiczne oraz ogólne założenia zostały opracowane zgodnie z najnowszymi paradygmatami obowiązującymi w naukach medycznych i humanistycznych, które uwzględniają multiinterdyscyplinarny oraz cross-kulturowy charakter logopedii.
W drugiej części – szczegółowej (specjalistycznej) – omówiono poszczególne zaburzenia mowy, uwzględniając wielowymiarowość zagadnienia, tzn. istotę problemu, etiologię, klasyfikację, symptomatologię oraz główne zasady logopedycznej interwencji, rozumianej jako: diagnoza, terapia i prewencja. W terapii logopedycznej dominuje podejście eklektyczne, które wymaga od specjalisty zintegrowanej wiedzy i umiejętności w zakresie nie tylko diagnozy i terapii, ale również profilaktyki.
Zamierzeniem autorów było opracowanie monografii o logicznej koncepcji: od wstępnych ustaleń logopedii jako dziedziny wiedzy, przez historię do specyfiki poszczególnych specjalizacji zawodowych, takich jak balbutologopedia, neurologopedia i inne. Książka ma więc postać wielowymiarowego i międzynarodowego opracowania. Jej autorzy są przedstawicielami pedagogiki specjalnej i logopedii z Polski i Słowacji. To całościowe podejście do teoretycznych i metodycznych podstaw logopedii w formie polsko-słowackiej analizy zagadnień będzie, mamy nadzieję, cennym źródłem wiedzy, którą każdy student subdyscyplin pedagogiki, logopedii oraz pedagog-praktyk powinien posiadać.
Serdecznie dziękujemy Recenzentom – Prof. UMK, dr. hab. Jackowi J. Błeszyńskiemu oraz Prof. dr. hab. Zbigniewowi Tarkowskiemu za wskazówki, dzięki którym powstała ostateczna wersja książki.
Bibliografia
Gunia G., Lechta V. (2009), Ewolucja poglądów na temat logopedycznej interwencji a rozwój subdyscyplin pedagogiki specjalnej [w:] C. Kosakowski, A. Krause, M. Wójcik (red.), Relacje i doświadczenia społeczne osób z niepełnosprawnością. Dyskursy pedagogiki specjalnej, Wydawnictwo Edukacyjne „AKAPIT”,Toruń – Olsztyn.
Lechta V. (2009), Metody, techniki i zasady terapii logopedycznej [w:] B. Oszustowicz, V. Lechta (red.), Teoretyczne i praktyczne aspekty terapii pedagogicznej osób z niepełnosprawnością, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków.
Lechta V. (2010), NKS jako pedagogický fenomén [w:] V. Lechta (red.), Zákłady inkluzivní pedagogiky, Portál, Praha.
Część I – Wprowadzenie do teoretycznych i metodycznych podstaw logopedii – Viktor Lechta
1. Podstawy teoretyczne logopedii
Logopedia (z greckiego: logos = ‘słowo’, ‘mowa’; paideia = ‘wychowanie’) należy do najbardziej progresywnych dyscyplin naukowych w ramach nauk humanistycznych. Jeśli uwzględnimy skomplikowane problemy społeczne, które mogą mieć związek z zaburzoną zdolnością człowieka do komunikacji, to rozwój logopedii (badającej właśnie zaburzoną zdolność komunikacyjną) w ostatnich dziesięcioleciach jest bardzo uzasadniony i logiczny.
1.1. Podstawowe definicje
Pojęcie „logopedia” może oznaczać zarówno dziedzinę nauki, jak i profesję, a także kierunek studiów (por. B. Śliwerski 2006). Od sposobu określenia dyscypliny wiedzy zależy specyfika profesji oraz kierunek/program studiów.
1.1.1. Logopedia jako dyscyplina naukowa
Logopedia (ang. speech and language therapy, speech-language pathology; niem. Sprachheilpädagogik, Logopädie; ros. Logopedija; fr. Orthophonie) jest to dział nauki, który bada prawidłowości powstawania, eliminowania i prewencji zaburzonej zdolności komunikacyjnej (ZZK).
O występowaniu zaburzonej zdolności komunikacyjnej wspomina się w najstarszych źródłach historycznych (egipskie hieroglify, Biblia itp.); co więcej sam termin „logopedia” znany jest już od czasów, kiedy Grek Isokrates (436–338 r. p.n.e.) domagał się pielęgnowania logón paideia (‘wychowania prawidłowej mowy’). Jednak logopedia jako nauka zaczęła się konstytuować dopiero w latach 20. XX w. Przeplatają się tu dwa kierunki rozwoju. Pierwszy to kierunek filozoficzny i z filozofii wywodząca się linia nauk (retoryka, językoznawstwo, pedagogika, psychologia, pedagogika specjalna itd.). Drugi to kierunek biologiczny. Charakterystyczne jest dla niego podejście lekarskie – zwłaszcza poszczególnych działów, które stopniowo się różnicowały w ramach medycyny (otorynolaryngologia, neurologia, foniatria, chirurgia plastyczna itd.). Obydwa te kierunki wzajemnie się dopełniają – tylko w ich komplementarności zagwarantowana jest jednolitość logopedii jako działu nauki.
Korzenie logopedii europejskiej jako nowoczesnej dziedziny nauki można odnaleźć zwłaszcza w ośrodkach niemieckojęzycznych (Berlin, Wiedeń). W związku z drugą wojną światową doszło (m.in. również w wyniku niedobrowolnego wyjazdu wielu specjalistów z Niemiec) do gwałtownego rozwoju logopedii głównie w USA. Obecnie w skali światowej pozycję dominującą ma logopedia angloamerykańska. Początki formowania logopedii jako dziedziny nauki przebiegały w byłej