Dla naszych potrzeb będzie najłatwiej zastosować kryterium nozologiczne. Z tego aspektu rozróżniamy kilka podstawowych rodzajów ZZK, które występują w ramach międzynarodowej klasyfikacji chorób i dzielą się na konkretne diagnozy:
– bezmowność rozwojowa – zaburzony rozwój mowy;
– nabyta bezmowność organiczna – afazja;
– nabyta bezmowność psychogenna – mutyzm, mutyzm selektywny;
– zaburzenie dźwięku mowy – mamrotanie;
– zaburzenie płynności mowy – jąkanie, niewyraźna mowa;
– zaburzenia artykułowania mowy – dyslalia, dyzartria;
– zaburzenia głosu – dysfonia, afonia;
– kombinowane wady i zaburzenia mowy – równoczesne występowanie kilku rodzajów zaburzonej zdolności komunikacyjnej;
– symptomatologiczne zaburzenia mowy: ZZK przy innych, dominujących upośledzeniach, chorobach, zaburzeniach, np. przy upośledzeniu słuchowym, dziecięcym porażeniu mózgowym;
– zaburzenie graficznej strony mowy: agrafia, aleksja, akalkulia, dysleksja, dysgrafia, dyskalkulia.
Ważne jest, aby wiedzieć, że za ZZK nie uważamy:
– bezmowności fizjologicznej – jeżeli dziecko nie mówi przed ukończeniem 1. roku życia;
– dysfluencji rozwojowej – niepłynności wypowiedzi około 3.–4. roku życia;
– dyslalii fizjologicznej – nieprawidłowej artykulacji niektórych głosek (bez poważnych odchyleń organicznych, zaburzeń słuchu itd.) przed ukończeniem około 5. roku życia;
– dysgramatyzmu fizjologicznego – lżejszych nieprawidłowości w płaszczyźnie morfologiczno-syntaktycznej w przybliżeniu do 4. roku życia;
– sytuacji, w której nadawca i odbiorca informacji nie używają takiego samego kodu – języka, lub kiedy staramy się komunikować w obcym języku i nie władamy nim doskonale;
– używania języka gestów (znaków) w komunikacji alternatywnej, np. przy komunikacji ludzi z upośledzeniem słuchowym.
1.4. Interwencja logopedyczna
Pod pojęciem interwencji logopedycznej rozumiemy krąg specyficznych, złożonych działań podejmowanych przez logopedę. Interwencja jest pojmowana w najszerszym znaczeniu (co jest niezbędne, aby uchwycić cały kompleks działań logopedy), podobnie jak w innych pracach, w których interwencja jest definiowana jako „zabieg” (P. Hartl, H. Hartlová 2000; J. Dvořák 1998) lub całkiem ogólnie (S. Singh, R.D. Kent 2000) jako „czynność, działanie w celu zmiany”. Interwencja logopedyczna jest to specyficzne działanie, które logopeda realizuje w celu:
1) zidentyfikowania ZZK;
2) wyeliminowania, złagodzenia ZZK, ewentualnie w przypadku jej trwania pokonania bariery komunikacyjnej;
3) zapobieżenia temu zaburzeniu (doskonalenie zdolności komunikacyjnych człowieka).
Interwencję logopedyczną rozumiemy jako złożony i skomplikowany proces warunkowany wieloczynnikowo, który jest realizowany z zamiarem osiągnięcia trzech podstawowych celów, na trzech analogicznych, wzajemnie się uzupełniających poziomach:
1) diagnostyka logopedyczna,
2) terapia logopedyczna,
3) prewencja logopedyczna.
1.4.1. Logopedyczna diagnoza
Diagnostyka logopedyczna jest skierowana na człowieka z ZZK w najszerszym znaczeniu tego słowa. Jej wynikiem jest zebranie kompleksowych informacji, niezbędnych do późniejszej realizacji terapii logopedycznej lub prewencji logopedycznej. Czasem jako wynik diagnostyki logopedycznej proponowane są konkretne zalecenia terapeutyczne lub profilaktyczne. Przy samym diagnozowaniu – identyfikowaniu ZZK bierze się pod uwagę kilka kryteriów:
– Sposób/formę komunikowania: stwierdzamy, czy ZZK dotyczy werbalnej, czy niewerbalnej formy komunikowania, ewentualnie jej postaci mówionej czy graficznej, na przykład przy mamrotaniu naruszenie dotyczy wypowiedzi – dźwięku mowy, przy dysleksji i dysgrafii dotyczy graficznej postaci komunikowania itp.
– Przebieg procesu komunikacji: stwierdzamy, czy ZZK dotyczy produkowania (nadawania informacji), czy percypowania (odbierania informacji). Jednakże nawet kiedy zaburzony jest „tylko” proces odbierania informacji, może się to później przejawić również w nadawaniu informacji, tj. w wypowiedzi. Przykładem są osoby z przewodzeniowym niedosłuchem, które mają zwykle w następstwie swojego uszkodzenia słuchu także problemy z prawidłowym wymawianiem spółgłosek syczących (tj. w dziedzinie nadawania informacji).
– Kryterium czasowe: stwierdzamy, czy ZZK jest trwała, czy przejściowa. W większości przypadków ZZK jest przejściowa i niepowracająca lub przynajmniej potencjalnie niepowtarzalna (tj. istnieje szansa usunięcia ZZK i zależy tylko od warunków zewnętrznych oraz wewnętrznych, czy jest realizowana). Z kryterium czasowego przy diagnostyce stwierdza się również, czy ZZK jest wrodzona (na przykład przy wrodzonych rozszczepach podniebienia), czy nabyta w przebiegu życia (na przykład po urazach, poważnych chorobach).
– Kryterium klinicznego obrazu: diagnostyka ukierunkowuje się na to, czy ZZK w ogólnym obrazie klinicznym dominuje, czy też jest symptomem jakiegoś dominującego upośledzenia, zaburzenia, choroby. Może chodzić na przykład o MPD, epilepsję, upośledzenie słuchowe itd. W takim przypadku chodzi o symptomatologiczne zaburzenie mowy – jego kompleksowa diagnostyka wymaga specyficznego podejścia wielu profesjonalistów.
– Kryterium zakresu, stopnia, formy: stwierdzamy, czy ZZK jest całkowita, czy częściowa. Całkowita ZZK – na przykład całkowita utrata zdolności przemówienia – jest na szczęście relatywnie rzadka. Częściowe naruszenie może mieć różne stopnie: od lekkiej dyslalii – błędnej artykulacji, aż do ciężkiej afazji – utraty zdolności komunikowania się.
– Kryterium uświadomienia sobie: człowiek może sobie swoją ZZK uświadamiać, ale są również przypadki (np. przy lekkim seplenieniu), kiedy z jej istnienia nie musi sobie zdawać sprawy.
– Kryterium przyczyn i przebiegania: stwierdzamy, czy przyczyny są funkcjonalne, czy ZZK spowodowane są jakimiś uszkodzeniami organicznymi. Stosunkowo częstą przyczyną funkcjonalną ZZK jest naśladowanie nieprawidłowego wzoru mówienia lub zaniedbywanie dziecka przez rodziców. Uszkodzeń organów, które mogą spowodować ZZK, może być wiele: od relatywnie lżejszej wady zgryzu aż do ciężkich chorób, np.: paraliż, stany pourazowe itd.
1.4.1.1. Metody i zasady logopedycznej diagnozy
Diagnostyka logopedyczna jest realizowana na różnych poziomach, czyli może być ukierunkowana na identyfikację ZZK w różnym stopniu. Istnieją trzy poziomy diagnostyki logopedycznej (V. Lechta i in. 1995):
1. Badanie orientacyjne – jest realizowane na przykład w ramach skriningu. Odpowiada na pytanie: „Czy badana osoba ma, czy nie ma ZZK?”.
2. Badanie podstawowe – chodzi o ustalenie konkretnego rodzaju ZZK, postawienie diagnozy podstawowej. Odpowiada na pytanie: „O jaki rodzaj ZZK chodzi?”.
3. Badanie specjalistyczne – jak najdokładniejsze zidentyfikowanie stwierdzonej ZZK. Odpowiada na pytanie: „Jaki to typ, forma, stopień ZZK, jakie są jej dalsze osobliwości i następstwa?”. Często jest związane z badaniami konsyliarycznymi.
Jest wiele metod i technik diagnostyki logopedycznej:
– metody obserwowania (np.: arkusz, skala obserwacji);
– metody eksploracyjne (np.: ankieta, rozmowa anamnestyczna, rozmowa kierowana);
– egzaminowanie diagnostyczne (np.: badanie artykulacji, dźwięku mowy);
– metody