ich stosowaniu należy przestrzegać wielu zasad: analizy wielowymiarowej (kompleksowości badania), jak najbardziej obiektywnej oceny, oceniania całej osobowości badanej osoby, szukania przyczyny, ciągłości (terapia diagnostyczna i diagnostyka terapeutyczna) itd.
1.4.2. Logopedyczna terapia
Terapia ZZK ma z założenia na celu usunięcie tego zaburzenia. Jednak bywa, że czasem, np. u ludzi z chronicznym zaburzeniem zdolności komunikacyjnych lub u dzieci z jakimś poważnym upośledzeniem, taki cel jest nierealny i ZZK będzie nadal trwać. W takich przypadkach najważniejszym celem terapii jest maksymalne ograniczenie lub zredukowanie ZZK. Równocześnie należy dążyć do stworzenia optymalnych warunków do kształtowania postawy komunikacyjnej, aby osoby te pomimo swojej długotrwałej ZZK nie miały bariery w komunikowaniu się. Na przykład aby osoby z uszkodzonym narządem słuchu, używające mowy dźwiękowej (nie muszą mieć zawsze precyzyjnej artykulacji), nie miały pomimo błędnej artykulacji bariery w komunikacji.
1.4.2.1. Metody, techniki, strategie logopedyczne
Metody terapii logopedycznej można podzielić na:
1) stymulację nierozwiniętych lub opóźnionych funkcji komunikacyjnych,
2) korygowanię wadliwych funkcji komunikacyjnych,
3) reedukację utraconych lub pozornie utraconych, dezintegrowanych funkcji komunikacyjnych (por. V. Lechta 2009).
Terapię logopedyczną można określić jako działanie, które jest realizowane specyficznymi metodami w ściśle określonej sytuacji celowego uczenia w celu eliminowania ZZK. Chodzi w zasadzie o tzw. uczenie kierowane, odbywające się pod celowym kierunkiem i kontrolą logopedy w zorganizowanych warunkach gabinetów logopedycznych, ewentualnie także poza nimi. Może go ewentualnie realizować również osoba, która ma ZZK – wraz z rodzicami, opiekunami, osobami bliskimi, pod superwizją logopedy (V. Lechta 2002). W ramach terapii logopedycznej można stosować właściwie wszystkie rodzaje jak najszerzej rozumianego uczenia się: przez warunkowanie, warunkowanie operacyjne (np. przy rozwijaniu motoryki aparatu artykulacyjnego), uczenie percepcyjno-motoryczne (np. przy pisaniu), uczenie werbalne, uczenie pojęciowe, uczenie przez rozwiązywanie problemu (np. przy korekcji dysgramatyzmu), uczenie kompetencji społecznych itp.
W logopedii można stosować liczne metody z: pedagogiki ogólnej, np.: metodę słowną (podającą, poszukującą), zajęć praktycznych (przykładu – wzoru wymowy), oglądową (por. I. Adamek 2000, s. 60–61); pedagogiki specjalnej, np.: kompensacji, korektury, usprawniania oraz dynamizowania jednostki (por. teoria M. Grzegorzewskiej 1989). Ich stosowanie jest realizowane w specyficznie stwarzanych sytuacjach terapii logopedycznej, którą G. Knura (G. Knura, B. Neuman 1980) trafnie charakteryzowała jako „metodycznie stwarzane” sytua-cje uczenia.
Od metod trzeba odróżnić techniki i strategie terapii logopedycznej. Podczas gdy metoda oznacza określoną drogę prowadzącą do celu, technika jest to czynność, proces roboczy, quasi-środek transportu (P. Hartl, H. Hartlová 2000), za pomocą którego można się dostać do celu. Strategię można rozumieć jako określony plan, koncepcję celowej aplikacji poszczególnych technik. Na przykład metoda korekcji rotacyzmu może być realizowana za pomocą różnych technik: substytucyjnej, mechanicznej itd., w ramach strategii procesów zabawowych, pośrednich.
1.4.2.2. Zasady i formy pracy
W specyficznej sytuacji terapii logopedycznej można stosować ogólne zasady uczenia kierowanego (według L. Ďuriča i in. 1988): zasadę motywacji, informacji zwrotnej (sygnalizowanie prawidłowego lub nieprawidłowego działania człowieka z ZZK), zasadę powtarzania i zasadę transferu (przesyłanie przyswojonych umiejętności przy automatyzacji). Stosowane są tu również pewne inne, tradycyjne zasady z pedagogiki (zasada poglądowości, systematyczności, utrwalania, indywidualnego podejścia itd.), zasady pedagogiki specjalnej (dyspensaryzacji, socjalizacji/resocjalizacji itd.), a zwłaszcza specyficzne zasady logopedyczne. Do zasad logopedycznych należą zwłaszcza zasady minimalnej akcji, relaksacji (terapia przebiega przy maksymalnym odprężeniu psychicznym i fizycznym, z jak najmniejszym wysiłkiem), kompleksowości, symetryczności stosunku terapeutycznego (klient i logopeda jako równorzędni partnerzy), podejścia multisensorycznego/monosensorycznego (według aktualnej potrzeby), krótkotrwałego, ale częstego przećwiczenia, funkcjonalnego używania mowy, podejścia holistycznego, wczesnej stymulacji, imitacji naturalnego, normalnego rozwoju mowy itd. Jedną z najważniejszych zasad jest zasada pokonywania bariery komunikacyjnej: ukierunkowania się nie ściśle na język czy mowę, ale na człowieka, który ma ZZK, jako na jednostkę bio-psycho-społeczną. Naturalnie, czasem można z trudnością odróżnić zasady ogólne od specyficznych – zależy to od kąta widzenia i sposobu aplikacji. Oprócz tego przy terapii poszczególnych rodzajów ZZK można stosować jeszcze bardziej konkretne zasady (np. przy dyslalii zasadę używania głosek pomocniczych).
Według I. Borbonusa i V. Maihacka (2000) wymieniamy następujące formy terapii logopedycznej: terapia indywidualna (30-, 45- lub 60-minutowe posiedzenia); terapia grupowa (3–6-osobowa); terapia intensywna (np. kilka razy dziennie); terapia interwałowa (w odstępie kilku tygodni lub miesięcy). Ewidentne jest, że są tu możliwe różne kombinacje poszczególnych form (np. indywidualna terapia interwałowa itp.).
Terapia może mieć – w zależności od specyfiki danego przypadku oraz orientacji terapeuty – różne ukierunkowanie. Na przykład J. Dvořák (1998) mówi o terapii: kauzalnej (ukierunkowanej na przyczyny ZZK), symptomatycznej (ukierunkowanej na przejawy ZZK) i całościowej (tj. holistycznie ukierunkowanej).
1.4.3. Logopedyczna profilaktyka
Naturalnie, jeżeli jest to możliwe, priorytet przed terapią ma prewencja – zapobieganie ZZK. W logopedii można stosować metody profilaktyki pierwotnej, wtórnej i trzeciorzędowej.
1. Jak piszą P. Hartl i H. Hartlová (2000), prewencja pierwotna jest to zapobieganie sytuacjom zagrażającym w całej obserwowanej populacji. Może być niespecyficzna, wspomagająca pożądane formy zachowania w ogólności (np. propagowanie prawidłowej troski o mowę dziecka ogólnie), i specyficzna, zamierzona przeciwko konkretnemu ryzyku, zagrożeniu konkretnym ZZK (np. zapobieganie jąkaniu, dysfonii).
2. Prewencja wtórna ukierunkowuje się na grupę ryzyka szczególnie zagrożoną negatywnym zjawiskiem. Może tu chodzić na przykład o dzieci z rozwojową niepłynnością mowy, u których istnieje zwiększone ryzyko powstania jąkania początkowego, o zapobieganie zaburzeń głosu u profesjonalistów głosowych, o opóźnienie rozwoju mowy u dzieci w żłobkach itd.
3. Prewencja trzeciorzędowa ukierunkowuje się na ludzi, u których ZZK już się pojawiły, ale staramy się zapobiec dalszemu negatywnemu ich rozwojowi, ewentualnie ich dalszym negatywnym następstwom.
Oprócz tradycyjnych metod i technik wyjaśniania, które mogą być stosowane przy prewencji (wykłady, artykuły, różne ulotki, publikacje, relacje w mediach), używane są programy komputerowe, programy wideo, informacje w internecie itd. W nowoczesnej logopedii coraz częściej stosuje się model doradztwa symetrycznego: rodzice, krewni, ewentualnie osoba z ZZK jest partnerem logopedy ze wszystkimi prawami, ale także obowiązkami współterapeuty (V. Lechta 2002).
Rola prewencji wychodzi dziś na czoło w takim stopniu, że w niektórych koncepcjach troski o ludzi z ZZK mówi się paradoksalnie o „terapii prewencyjnej”. W ramach procesów prewencyjnych dochodzi tu właściwie do przeplatania się prewencji z niektórymi technikami terapeutycznymi. Na przykład u dzieci, które są zagrożone jąkaniem, można już w ramach prewencji stosować we współpracy z rodzicami i nauczycielami pewne elementy, zasady terapii, więc wynikiem jest zazwyczaj ich bardzo efektywne przenikanie: „terapia prewencyjna”.
1.5. Sens terapii logopedycznej
Znaczenie logopedii jest wielowymiarowe. Wymieńmy tylko niektóre dziedziny:
– Egzystencja jako taka. ZZK funkcjonuje często jako bariera