języka migowego. Kongres Światowej Federacji Głuchych w Hamburgu w 1980 roku uznał język migowy za naturalny sposób porozumiewania się osób głuchych, który nie przeszkadza w rozwoju mowy i w kształtowaniu się systemu językowego (B. Szczepankowski 2009). Dwujęzyczność w edukacji osób głuchych stała się normą, obowiązującą w wielu szkołach. W Polsce w 1985 roku język migowy został dopuszczony jako środek pomocniczy w nauczaniu głuchych, w 1994 roku został wprowadzony do planów nauczania jako przedmiot nadobowiązkowy, a w 1996 roku jako sposób komunikacji stosowany w ramach rehabilitacji indywidualnej. Pomimo uznania języka migowego przez Konwencję ONZ, obserwujemy nadal jego deprecjację w nauczaniu osób głuchych (por. M. Czajkowska-Kisil 2006; H. Lane 1996; B. Szczepankowski 1999, 2008):
– traktowanie przez ogół społeczeństwa (w tym niektórych specjalistów) języka migowego jako stygmatyzacji komunikacji;
– błędne traktowanie języka migowego jako subkodu języka polskiego, a nie odrębnego systemu komunikacji, który ma właściwą sobie gramatykę odmienną od gramatyki języka polskiego;
– tezę, iż pełny rozwój osoby głuchej jest możliwy tylko wtedy, kiedy posługuje się ona mową, gdyż ubóstwo leksykalne języka migowego ogranicza możliwości poznawcze;
– utożsamianie systemu językowego z procesem mówienia i traktowanie go jako subkodu języka migowego.
B. Szczepankowski (2008, s. 164–165) jako ekspert i współtwórca polskiego języka migowego dla osób głuchych podaje, że:
[…] klasyczny język migowy jest językiem narodowo-środowiskowym, stworzonym przez samych niesłyszących dla realizacji naturalnej potrzeby porozumiewania się […] Każdy język migowy ma charakterystyczne słownictwo, migowe znaki ideograficzne, które określają poszczególne słowa […] uzupełnieniem znaków ideograficznych są znaki daktylograficzne, na które składa się alfabet palcowy, a więc zestaw znaków oznaczających poszczególne litery alfabetu.
Większość znaków migowych cechuje ikoniczność, tzn.
[…] analogia układu palców i rąk do kształtu przedmiotu, który jest desygnatem znaku migowego, lub podobieństwo ruchu […] do ruchu charakterystycznego dla czynności (B. Szczepankowski 2009, s. 176–177).
Przykładem jest znak ideograficzny np. domu (charakterystyczny spadzisty dach), ruch palcami na określenie czynności poruszania się (iść).
W teorii i praktyce różnicujemy dwa terminy: klasyczny język migowy (Polski Język Migowy – PJM) oraz system językowo-migowy (SJM), tj.
[…] przekazywanie wypowiedzi w formie fonicznej wspieranej równolegle przekazywanymi znakami pojęciowymi zapożyczonymi z języka migowego odpowiadającymi poszczególnym wyrazom. Ta ilustracja migowa nazywana jest językiem miganym (B. Szczepankowski 2009, s. 196).
2.1.2. System Blissa
Twórcą metody komunikacji symbolicznej „Bliss” jest Charles K. Bliss (A. Lechowicz 2008). W czasie II wojny światowej był on więźniem obozu w Buchenwaldzie, gdzie opracował system symboli – rysunków do porozumiewania się z osobą, która mogła tylko reagować mrugnięciem powiek. Kolejny fakt w życiu Ch. Blissa – pobyt w Chinach – to fascynacja pismem, które było inspiracją do opracowania systemu znaków rysunkowych – ideogramów. System ten, podobnie jak esperanto, miał być uniwersalnym – ideograficznym sposobem porozumiewania się ludzi. Opisał go w książce Semantography w 1949 roku, a w 1971 roku system ten zastosowano w kanadyjskiej prowincji Ontario do porozumiewania się osób z mózgowym porażeniem dziecięcym. W ciągu kilku lat Toronto stało się centrum Komunikacji Symbolicznej Blissa i siedzibą Blissymbolics Communication International (BCI), która udzielała licencji w wielu ośrodkach na świecie. Do Polski metodę tę sprowadzono z Niemiec w 1987 roku (E. Sachajska 1993).
A. Lechowicz (2008) jako jedna z pierwszych osób, które zdobyły uprawnienia do stosowania symboli Blissa w terapii dzieci niemówiących, uważa, że symbole przedstawione za pomocą prostych rysunków są łatwe do zapamiętania i stosowania w przekazie swoich myśli, potrzeb, uczuć. W systemie Blissa znak-symbol ma określony nośnik znaczeniowy, może oznaczać nazwę, czynność lub może stanowić cały zwrot. Można z niego budować zdania, prowadzić dyskursy. Jest to system uniwersalny, stosowany w ponad 30 krajach na całym świecie. Na stronach internetowych BCI znajdziemy słownik symboli Blissa, który zawiera około 3 000 haseł.
2.1.3. Piktogramy
Zgodnie z ustaleniami J. Błeszyńskiego (2008) do znaków graficznych zaliczamy Piktogramy, które wykonane są:
– na białym tle, np. Picture Communication Symbols – PCS (są stosowane do pracy z osobami z niepełnosprawnością, w celu oznaczenia komunikacji systemowej);
– na czarnym tle, np. Pictogram Ideogram Communication – PIC [„mają białe grafy umieszczone na czarnym tle, często z podpisem, uznaje się je za bardzo czytelne dla użytkowników” (J. Błeszyński 2008, s. 319)].
Piktogramy jako kolejny system znaków komunikacji wykorzystują czarno–białe obrazki – symbole do odzwierciedlenia nazw różnych kategorii rzeczywistości, reprezentujących wszystkie części mowy. Każdy obrazek – symbol, o wymiarze 10 × 10 cm, jest oznakowany, „tj. nad każdym grafem jest umieszczony opis, który dodatkowo usprawnia jego wykorzystanie w pracy […] uściśla wprowadzony znak” (J. Błeszyński 2008, s. 321). Znaki-symbole można stosować pojedynczo, w postaci wyrazów-symboli lub tworzyć z nich dłuższe informacje komunikacyjne – zdania. Symbolizują one rzeczywistość i tak jak słowa nadają znaczenie przedmiotom, czynnościom, zjawiskom, emocjom. Tworzą pojęcia, które można grupować według różnych kryteriów, a ich użycie ma określoną regułę. Geneza piktogramów wywodzi się ze znaków kanadyjskiego programu PIC-system, zaadaptowanego w 1980 roku przez szwedzkiego logopedę Subhasa Maharaja, pracującego z osobami niepełnosprawnymi. Do języka polskiego piktogramy zostały przystosowane w 1992 roku ze szwedzkiego oryginału i są stosowane w wielu ośrodkach terapeutycznych w Polsce (M. Podeszewska-Mateńko 1997; J. Błeszyński 2008).
Zdaniem M. Podeszewskiej-Mateńko (2008, s. 333–334) za pomocą Piktogramów, które mają „określoną formę graficzną, zasady konstrukcji znaków i zasady użycia”, można opisywać „w formie obrazkowej całą złożoną rzeczywistość świata realnego analogicznie do systemu językowego”.
2.1.4. Makaton
Wśród wielu metod AAC znajduje się również metoda Makaton – system łączący gesty i symbole – znaki graficzne. Znaki Makatonu są formami pomocniczymi, w których oprócz znaków manualnych wykorzystywane są również znaki graficzne – symbole, z których możemy zrezygnować w miarę opanowania systemu językowego i coraz skuteczniejszego porozumiewania się. Jest to podejście oparte na filozofii totalnej komunikacji, w której możemy stosować wszystkie dostępne kanały komunikacji, w zależności od indywidualnych potrzeb, zasobów (B.B. Kaczmarek 2008). W Makatonie każde pojęcie ma swój odpowiedni symbol (znak graficzny), który dzieli się na symbole podstawowe (ok. 450 znaków Słownictwa Podstawowego) i dodatkowe – uzupełniające, liczące ok. 7 000 znaków (. Makaton, podobnie jak język migowy, wzmacnia proces porozumiewania się, a dwujęzyczność jest umiejętnością komunikacyjną charakteryzującą wiele osób w globalnym świecie XXI wieku.
2.2. Misja Stowarzyszenia ISSAC
Całościowe podejście do rozwiązania zarówno teoretycznych, jak i pra-ktycznych problemów z wykorzystaniem AAC realizuje Międzynarodowe Stowarzyszenie Komunikacji Wspomagającej i Alternatywnej (ISAAC), którego oddział krajowy – Stowarzyszenie „Mówić bez słów” (powstałe w lutym 1999 roku) zapoczątkowało misję upowszechniania nowej formy edukacyjno–terapeutycznej, stosowanej w Polsce przez wielu pedagogów specjalnych i logopedów (A. Smyczek 2005). Należy zaznaczyć, że w Polsce od ponad