nabywania kompetencji komunikacyjnych (por. B. Mi-lerski, B. Śliwerski 2000, s. 238; W. Okoń 1981, s. 306).
Zderzenie wykorzystania nowoczesnych technologii w diagnozie i terapii logopedycznej z tradycyjnymi środkami, stosowanymi w codziennej praktyce terapeutycznej spowodowały, że w polskiej literaturze specjalistycznej brak jest syntetycznego opracowania na temat wykorzystania pomocy w interwencji logopedycznej. W latach 90. XX wieku nieliczne grono logopedów praktyków zaproponowało profesjonalne pomoce do diagnozy i terapii. K.E. Diener (1999) opisała pomoc dydaktyczną w formie przybornika logopedycznego, wykorzystywanego do kształtowania i rozwoju mowy dzieci w wieku przedszkolnym oraz w działaniach profilaktycznych. Z kolei J. Ciechanowski (1992) przedstawił zastosowanie pomocy graficznych (obrazków) do diagnozy i terapii logopedycznej. C. Jurkiewicz (1994, s. 100) uważa, że zabawki jako wyposażenie gabinetu terapeuty mowy nabierają „trochę innego znaczenia […] tzn. przestają być zabawkami, a stają się pomocami w zależności od tego, jaką rolę nada im terapeuta”. Autorka przestrzega jednak przed wielokrotnym i sztampowym stosowaniem pomocy terapeutycznych, które przez powtarzalne używanie podczas ćwiczeń „stają się nudne, a najpiękniejsza pomoc przestaje być interesująca” (C. Jurkiewicz 1994).
Przełom XX/XXI wieku zaowocował bogatym wachlarzem pomocy wraz z programami do diagnozy i terapii, które wykorzystuje logopeda w swojej codziennej pracy. Ich oferty reklamowe znajdziemy w profesjonalnych punktach sprzedaży, również na stronach internetowych. Dlatego ustalenia i uwagi na temat stosowania tradycyjnych pomocy, zgodnie z podanym podziałem, przedstawiono w formie ogólnych zasad ich stosowania na podstawie wybranych przykładów.
Pomoce logopedyczne oparte na tekście słownym w formie opowiadania, zagadki, wiersza odzwierciedlają całą strukturę języka, który tworzy swoisty układ trzech systemów składowych: fonetycznego, leksykalnego i syntaktycznego. Wykorzystywanie literatury w pracy logopedycznej ma na celu budzenie zainteresowania tekstem, a tym samym rozwijanie umiejętności słuchania i rozumienia treści, kształtowanie i wzbogacanie sposobu wypowiadania się. Dobór materiału językowego do ćwiczeń musi odpowiadać nie tylko zainteresowaniom i potrzebom dziecka, ale musi także służyć planowemu i systematycznemu kształtowaniu mowy w naturalnych sytuacjach, umiejętnie tworzonych i kierowanych przez logopedę. Pomoce oparte na materiale słownym wspomagane są środkami percypowanymi wzrokowo, np. ilustracjami, a także etykietką – zapisem graficznym naszej mowy, który nie przemija tak szybko jak tekst słowny – mówiony, ale pozostaje w niezmienionej formie graficznej tak długo, jak percypuje go odbiorca (G. Gunia 2006). Dobór materiału językowego do ćwiczeń logopedycznych jest opracowany w wielu zeszytach do ćwiczeń logopedycznych oraz teoretyczno–metodycznych książkach, autorstwa m.in. J. Wójtowiczowej (1991), D. Antos, G. Demel, I. Styczek (1978).
3.2. Znaczenie dźwięków naśladowczych w interwencji logopedycznej
Doniosłą rolę wśród słownych pomocy logopedycznych spełniają wyrazy dźwiękonaśladowcze, które jako naturalny etap kształtowania się mowy dziecka:
– umożliwiają i ułatwiają porozumiewanie się z otoczeniem;
– stanowią podstawę tworzenia nowych wyrazów;
– wzmacniają wyraz, podkreślając jego znaczenie;
– rozwijają poszczególne funkcje mowy;
– zapobiegają wadom wymowy;
– utrwalają poprawną artykulację;
– pomagają w opanowaniu prozodii mowy;
– uczulają na piękno mowy ojczystej;
– odzwierciedlają dźwięki z otoczenia i autentycznie naśladują głosy zwierząt, zjawiska przyrody itp.
Uniwersalność dźwięków naśladowczych umożliwia dziecku lub osobie dorosłej z zaburzoną zdolnością komunikacji porozumiewanie się z otoczeniem i ułatwia kształtowanie słów (wypowiedzi) oraz nabywanie kompetencji komunikacyjnej. W terapii logopedycznej onomatopeje wykorzystuje się we wszystkich rodzajach ćwiczeń:
– do wywoływania nowych głosek;
– do korygowania lub utrwalania nowych głosek;
– jako punkt wyjściowy dla nowych wyrazów;
– do ćwiczeń słuchowych;
– do ćwiczeń słuchu fonematycznego;
– do różnicowania elementów suprasegmentalnych i segmentalnych mowy (E. Sachajska 1992).
E. Słodownik-Rycaj, J. Szuchnik (1995) opracowały narzędzie diagnostyczne i stymulacyjno-terapeutyczne z wykorzystaniem onomatopei. Może ono być stosowane również w profilaktyce logopedycznej do kształtowania i rozwijania różnych funkcji mowy.
3.3. Graficzne i plastyczne wspomaganie interwencji logopedycznej
Rysunek jako materiał poglądowy w formie ilustracji określonych ćwiczeń lub jako forma twórczej aktywności pomaga dziecku wyrazić swoje myśli, spostrzeżenia, wrażenia, wyobrażenia w formie graficznej, plastycznej. Należy podkreślić, że dobór pomocy w formie ilustracji (obrazków) musi uwzględniać nie tylko aspekt językowy, ale również możliwości percepcyjne dziecka (J. Ciechanowski 1992). Mały zasób słownictwa, trudności w rozumieniu mowy przez dzieci mogą wpływać negatywnie na ich rozwój spostrzeżeń wzrokowych. Dlatego ukierunkowanie percepcji wzrokowej na określone elementy obrazu, jako zastępstwa przedmiotów i zjawisk z otaczającego nas świata, może być przydatne we wspomaganiu rozwoju mowy lub korygowaniu wad lub zaburzeń mowy. Pomoce graficzne w postaci rysunków, obrazów powinny świadomie kierować uwagę dziecka na określony temat, wyjaśniać, utrwalać i porządkować posiadaną wiedzę i umiejętności. Ilustracja jest często pierwszym symbolicznym zapisem rzeczywistości i łącznikiem prowadzącym od myślenia konkretno-obrazowego do myślenia pojęciowego, opartego na symbolach językowych (G. Gunia 2006). Rysunek pełni w terapii logopedycznej cztery funkcje (za: K. Błachnio 1992, s. 82):
– emocjonalną – angażuje emocjonalnie do ćwiczeń i wywołuje przeżycia;
– relaksującą – obniżającą napięcie mięśniowe, nadpobudliwość, lęk;
– treningową – usprawnia określone umiejętności umysłowe, ruchowe, społeczne;
– aktywizującą – mobilizującą i angażującą w proces terapeutyczny.
Rysunek pełni w praktyce logopedycznej nie tylko funkcję usprawniającą, aktywizującą lub uspokajającą, ale również diagnostyczną. „Test rysunku rodziny” jest jedną z metod projekcyjnych, niewerbalnych, która
[…] pozwala na zebranie bardzo wielu informacji o badanym i jego relacjach rodzinnych, dociera do motywów nie uświadomionych i nieświadomych sposobów radzenia sobie z sytuacjami trudnymi (M. Braun-Gałkowska 1995, s. 57).
Wizualizacja artykulacji głosek w formie „Fonetycznego wideo”, czyli zdjęć głosek (labiogramów), przy artykulacji których widoczne są układy narządów artykulacyjnych, tj. warg, języka, zębów i ich ruchów, pomaga logopedom w wywoływaniu lub korekcji samogłosek optycznych („a”, „o”, „u”, „e”) oraz spółgłosek („p”, „b”, „m”, „f” „w”, „s”, „z”, „sz”, „rz”, „l”). Autorką pomocy logopedycznej „Mówimy wyraźnie”, która może służyć do naśladowania artykulacji z bezpośredniego wzoru lub do ćwiczeń w odczytywaniu wypowiedzi z ust, ćwiczeń leksykalnych, gramatycznych, jest J. Wójtowiczowa (1991).
Do terapii i diagnozy logopedycznej można wykorzystać pomoc „Od obrazka do słowa”, autorstwa H. Rodak, D. Nawrockiej (1993). Arkusze z obrazkami i etykietkami (600 słów w języku polskim, angielskim i niemieckim) mogą służyć do ustalenia poziomu i oceny zasobu podstawowych pojęć językowych i badać zarówno bierny, jak i czynny słownik. Słuchowo-wzrokowa pomoc edukacyjna „Słucham i mówię”, w opracowaniu H.