daleko było do jednolitości charakteryzującej neokantystów głoszących liberalizm. Wszyscy przedstawiciele tego kierunku posługiwali się charakterystycznym językiem dyskursu wypracowanym przez Georga W.F. Hegla. Jednak poza tą zgodną, hermetyczną narracją, różne nurty heglistów dzieliło wszystko. Heglizm występuje w trzech odmianach: lewicowej, prawicowej i liberalnej (interpretacja rozpowszechniona dopiero po 1945 roku490). Tak szeroka paleta poglądów uczniów Hegla wynikała z prymarnej niezborności jego koncepcji. Filozof ten we wczesnych rozprawach ogłaszał się jako prorok emancypacji politycznej i społecznej, gdy w późniejszych zawarł apologię pruskiego państwa, powszechnie kojarzonego z porządkiem antyliberalnym. Uczniowie i interpretatorzy czytali mistrza z perspektywy późniejszych wydarzeń historycznych, w zależności od własnych preferencji widząc w nim herosa postępu lub reakcji. Jak ujmuje to Ludwig Siep, „kwestia wiedzy, czy filozofia prawa Hegla przynależy do tradycji liberalnej, totalitarnej czy do restauracji pruskiej zawsze wyrastała z doświadczeń przyniesionych przez niemiecką historię”491.
Lewica heglowska skupiała się na interpretacji Fenomenologii ducha (1807) i na Wykładach o filozofii dziejów (1821). Pierwsza z nich zawiera wielką teorię emancypacji człowieka od tradycji, religii oraz dotychczasowej hierarchii społecznej i politycznej492. Druga opisuje emancypacyjną gnozę historiozoficzną, zaczynającą się w Starożytności i dociągniętą aż do początku XIX wieku493, do której lewicowy filozof może dopisać – celowo przez Hegla zignorowany z powodu jego niechęci do politycznego konstruktywizmu – ciąg dalszy o futurystycznym charakterze.
Badania lewicowych heglistów eksponowały sympatię młodego Hegla dla Rewolucji Francuskiej494. Lewica skupiała się także na jego filozofii dziejów, wierząc, że kresem historii będzie totalna wyzwoleńcza rewolucja przeprowadzona przez Ducha, pojmowanego jako rodzaj panteistycznej i radykalnie zsekularyzowanej Opatrzności, wiodącej ludzi od despotyzmu do wolności. Uwieńczeniem mesjańskiej historii i kończącej ją eschatologicznej rewolucji miała być nowa i lepsza rzeczywistość społeczna wolna od Boga, państwa, hierarchii społecznej, przymusu, biedy, wyzysku i alienacji495. Tak pojęty heglizm głosił Karol Marks.
Prawica heglowska nie odwoływała się do tekstów historiozoficznych Hegla, ignorowała jego wczesną teorię emancypacji i marginalizowała nieortodoksyjne tezy religijne (np. negacja dogmatu Wcielenia, panteizm)496. Zamiast tego odwoływała się do jego Zasad filozofii prawa, szczególnie części poświęconej państwu. Prawicowo interpretowany heglizm legł u podstaw oficjalnej niemieckiej nauki o państwie XIX wieku. W jego myśl edukowano całe pokolenia kończącej uniwersytety inteligencji. Nauczano Niemców Heglowskich idei, że prawo (ustawa), a nie uprawnienia, jest istotą wolności497; ludzie powinni być ściśle zhierarchizowani498; państwo jest wyrazem Ducha, etyki i rozumu499; pytanie monarchy o legitymizację jego władzy jest formą buntu, gdyż suweren jest źródłem i twórcą państwa; król monopolizuje wszystkie decyzje, etc.500.
Istotą prawicowo pojętego heglizmu jest etatystyczne myślenie, patrzenie na wszystkie problemy polityczne i społeczne z perspektywy dobra państwa, traktowanego jako byt mający własne autonomiczne cele, których źródła i usprawiedliwienie wynikają z samych siebie501. Nie jest przypadkiem, że prawicowy heglizm silnie oddziaływał na faszyzm włoski, mimo swojego niemieckiego pochodzenia. Główny ideolog włoskiego faszyzmu Giovanni Gentile był prawicowym heglistą, a jego teoria państwa totalitarnego była uzasadniania koncepcjami Hegla (tzw. aktualizm)502.
Najbardziej znany prawicowy heglista to pruski konserwatysta Lorenz von Stein. W jego pismach heglizm jest wszechobecny. Przede wszystkim państwo traktowane jest jako byt istniejący sam z siebie i dla siebie, niezależny od woli i aspiracji jednostek, którym nie pozostaje nic poza podporządkowaniem się jego ustawom503. Stein głosił zasadę absolutnej suwerenności państwa z tej racji, że ma ono charakter „etyczny”504.
Lorenz von Stein do nauki Heglowskiej dodaje element socjologiczny i ekonomiczny, szukając możliwości odbudowy supremacji państwa nad zatomizowanym przez liberalizm i podzielonym klasowo społeczeństwem505. Z przerażeniem patrzył na dziewiętnastowieczne konflikty klasowe. Dla ich uśmierzenia proponował ustanowienie monarchii socjalnej, czyli państwa socjalnego z monarchiczną formą rządów506. Bojąc się rewolucji Stein bacznie przyglądał się instytucji dyktatury, panicznie obawiając się takiego ustroju w wykonaniu marksistów507. Jeśli w Prusach zaistniałaby sytuacja rewolucyjna, to władza winna sięgnąć po ten ekstraordynaryjny środek zachowania porządku politycznego. Rządowi takiemu nie przyświecają ani żadne ideały, ani postulaty aksjologiczne. To wyłącznie techniczne narzędzie utrzymania ładu politycznego i społecznego w momencie destabilizacji. Stein pisze:
oto sytuacja szczególna, gdzie celem władzy jest sama władza, a nie jakakolwiek teoria społeczna. Oto dyktatura. (…) Idea państwa oddzielona od panowania klas społecznych, oparta na samej sobie i dla samej siebie508.
Dyktatura prawicowa to wyjątek, sytuacja szczególna, konieczna, gdy uparci i reakcyjnie nastawieni rządzący nie chcą sami zbudować monarchii socjalnej, która jako jedyna dać może państwu trwałość i stabilizację. Prawicowa dyktatura pojawia się wskutek ciasnoty intelektualnej rządzącej prawicy, gdyż chroni państwo przed złem jeszcze gorszym, jakim byłaby dyktatura proletariatu. Ogólnie rzecz biorąc Stein bronił państwa jako heglowskiego bytu samego z siebie i dla siebie (allein für sich) w postaci pruskiej monarchii konstytucyjnej.
O ile celem lewicy heglowskiej była emancypacja totalna człowieka od religii, państwa i własności, to celem prawicy tego kierunku była rzecz odwrotna. Prawica za pomocą filozofii Hegla szukała uzasadnienia podległości społeczeństwa wobec ubóstwionego państwa (statolatria) i władzy.
2. Heglizm Schmitta
Carl Schmitt zdawał sobie sprawę z współwystępowania u Hegla równocześnie wątków rewolucyjnych i konserwatywnych, z rozmaitych możliwości interpretacji jego filozofii509. Tradycja prawicy heglowskiej była mu bliższa, gdyż był przeciwnikiem rewolucji. Po zerwaniu z Kościołem w 1925 roku uległ prawdziwemu zauroczeniu prusko–heglowską nauką o państwie. Już jego rozprawa habilitacyjna poświęcona była afirmacji tezy, że „państwo jest najwyższą wartością”510, ale wtenczas jeszcze teza ta znajdowała oparcie nie tylko w heglowskiej nauce o państwie, lecz i w eklezjologii ultramontańskiej oraz w dogmacie o papieskiej nieomylności. Następnie, na ponad 10 lat, heglizm został zmarginalizowany w jego refleksji prawnej, zdominowanej przez rozważania nad teologią i eklezjologią polityczną. W okresie tym Schmitt był rozdarty między zachwytem nad Kościołem i kanonistyką a nauką o państwie. Ten pierwszy kierunek rozważań został dlań zamknięty w 1925 roku. Oznaczało to zwrot ku heglowskiej filozofii państwa i prawa.
Rozwód uniemożliwiał Carlowi
<p>490</p>
Nurt ten powstał w reakcji na liczne próby powiązania G.W.F. Hegla z faszyzmem. Są to teksty pisane najczęściej z pozycji liberalnych (K. Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, T. II, Warszawa 2006; E. de Diego, Hegel o el estado totalitario, „La Ilustración liberal”, 2002, nr 13–14, s. 81–87; E. Cassirer, Mit państwa, Warszawa 2006, s. 276–306), ale także i tradycjonalistycznych (D. Negro Pavón, Hegel y el totalitarismo, „Revista de Estudios Políticos”, 1975, nr 200–201, s. 101–137). Jest to próba wpisania G.W.F. Hegla w narrację demokratyczną i liberalną poprzez wyeksponowanie w jego poglądach problemu przyrodzonych uprawnień ludzi oraz ich równości wobec prawa (uznanie przyrodzonej godności człowieka). Podkreśla się tutaj rolę przypisywaną przez tego filozofa praworządności, społeczeństwu obywatelskiemu, Kodeksowi Napoleona i aktywnej państwowej polityce społecznej. Hegel oddzielał sferę publiczną, monopolizowaną przez państwo (król, biurokracja, wojskowi) od sfery społecznej o charakterze liberalnym. Interpretacje liberalne podkreślają supremację tej ostatniej, dla której państwo miałoby mieć charakter pomocniczy i usługowy – zob. np. J. Ritter, Hegel et la Révolution Française, Paris 1970; S. Cavaciuti, L’interpretazione crociana di Hegel, „Giornale di Metafisica”, 1974, nr 1, s. 57–72; H. Ottmann, Bürgerliche Gesellschaft und Staat bei Hegel, „Hegel–Jahrbuch”, 1986, s. 339–349; idem, Realizm polityczny Hegla, [w:] A. Przyłębski (red.), Filozofia polityczna Hegla, Poznań 2007, s. 27–42; E. Fleischmann, La philosophie politique de Hegel, Paris 1992; E.W. Böckenförde, Wolność – państwo – Kościół, Kraków 1994, s. 166–197, 298–299; M.J. Siemek, Hegel jako filozof nowoczesnego państwa praworządnego, [w:] A. Przyłębski (red.), Filozofia polityczna…, s. 53–62; idem, Hegel i filozofia, Warszawa 1998, s. 67–171; E. Weil, Hegel et l’Etat. Cinq conférences suivis de Marx et la philosophie du droit, Paris 2002; P. Cesaroni, Governo e costituzione in Hegel Le „Lezioni di filosofia del diritto”, Milano 2006; S. Koslowski, Hegel als Theoretiker der bürgerlichen Gesellschaft und des modernen Staates?, „Archiv für Rechts–und Sozialphilosophie”, 2008, nr 1, s. 86–110; E.M. Cortés Sánchez, W.F. Hegel y la fundamentación filosófica de la educación en derechos humanos, „Magistro”, 2009, nr 5, s. 77–87.
<p>491</p>
L. Siep, La philosophie pratique de Hegel. Actualité et limites, Paris 2013, s. 129.
<p>492</p>
G.W.F. Hegel, Fenomenologia ducha, Warszawa 2002.
<p>493</p>
G.W.F. Hegel, Wykłady o filozofii dziejów, Warszawa 2003.
<p>494</p>
O problemie tym zob. J. Ritter, Hegel et la Révolution…, s. 21–25, 29–31; P. Becchi, Hegel y las imágenes de la Revolución francesa, „Revista de Estudios Políticos”, 1991, nr 73, s. 165–182.
<p>495</p>
T. Kroński, Hegel, Warszawa 1966, s. 22–84; Z. Kuderowicz, Hegel i jego uczniowie, Warszawa 1984, s. 124–166; A. Kojève, Wstęp do wykładów o Heglu, Warszawa 1999.
<p>496</p>
E. Brito, La mort du Christ dans les „Leçons sur la philosophie de la religion” de Hegel, „Revue Philosophique de Louvain”, 1980, nr 38, s. 225–244; L. Bortolotti, Cristo come uomo nelle „Lezioni sulla filosofia della regione” di G. W. F. Hegel, „Studia Patavina”, 2003, nr 1, s. 225–237; A. Szwed, Rozum wobec chrześcijańskiego…, s. 284–441.
<p>497</p>
G.W.F. Hegel, Zasady filozofii prawa, Warszawa 1969, § 4, 30, s. 32–33, 52.
<p>498</p>
Ibidem, § 203–07, s. 203–207, s. 201–205.
<p>499</p>
Ibidem, § 257–258, 259, 270, s. 238–239, 243–244, 254.
<p>500</p>
Ibidem, § 279, s. 276–281.
<p>501</p>
Prawicową interpretację heglizmu jako pierwszy dał w 1837 r. L. Boumann (tekst bez tytułu) [w:] G. Nicolin (red.), Hegel in Berichten seiner Zeitgenossen, Hamburg 1970, s. 518–522. Drogą tą poszli następnie m.in. K. Rosenkranz, Georg Wilhelm Friedrich Hegel’s Leben, Berlin 1844, s. 330–338; idem, Hegel als deutscher Nationalphilosoph, Leipzig 1870, s. 142–163, 167–170. Uważa się, że stereotyp W.F.G. Hegla jako oficjalnego ideologa pruskiego państwa stworzył dopiero L. von Stein (P. Vogel, Hegels Gesellschaftsbegriff und seine geschichtliche Fortbildung durch Lorenz von Stein, Marx, Engels und Lassalle, Berlin 1925, s. 123–208). Później interpretację tę znajdziemy m.in. w takich pracach jak: H. Heller, Hegel und der nationale Machtstaatsgedanke in Deutschland. Ein Beitrag zur politischen Geistesgeschichte, Leipzig 1921; F. Meinecke, Die Idee der Staatsräson in der neueren Geschichte, München–Berlin 1924, s. 427–460; M.H. Marcos, Hegel y la idea del estado como poder: Acerca de la interpretación de Hermann Heller, [w:] Razón, libertad y estado en Hegel, Salamanca 2000, s. 249–258; W. Pauly, Hegel und die Frage nach dem Staat, „Der Staat”, 2000, nr 3, s. 381–396; M. Hogga, Souveraineté, concept et conflit en Occident. La quête infinie de la liberté, Paris 2007, s. 369–378; P. Riley, The Philosophers' Philosophy of Law from Seventeenth Century to Our Days, London 2009, s. 247–255. W języku polskim zob. J. Stepa, Filozoficzne podstawy heglowskiej teorii państwa, Włocławek 1936; idem, U źródeł niemieckiego totalizmu, Warszawa 1938; Z. Stawrowski, Państwo i prawo w filozofii Hegla, Kraków 1994, s. 108–126; T. Buksiński, Hegel o wolności i modernizacji państwa, [w:] A. Przyłębski (red.), Filozofia polityczna…, s. 73–90; R. Scruton, G.W.F. Hegel, [w:] Idem (red.), Myśliciele konserwatywni. Zbiór esejów z „The Salisbury Review”, Komorów b.r.w., s. 180–205. Taką prawicową interpretację filozofii politycznej i prawnej G.W.F. Hegla dawali również niektórzy myśliciele lewicowi, zbulwersowani rozbieżnością między postępową filozofią historii tego myśliciela a reakcyjną teorią państwa i prawa, gdzie tę drugą wyprowadzano z jego politycznego oportunizmu i karierowiczostwa. Pierwszy zarzuty te sformułował jeszcze w XIX wieku lewicowy heglista R. Haym, który w Heglowskiej rozprawie o filozofii prawa widział: 1) denuncjację policyjną postępowych filozofów; 2) pochwałę reakcyjnego status quo; 3) egzaltację nad państwem pruskim (Hegel und seine Zeit. Vorlesungen über Entstehung und Entwicklung, Wesen und Werth der Hegelschen Philosophie, Berlin 1857, s. 357–391). W czasach bardziej współczesnych zarzuty te powtórzył m.in. T.W. Adorno, Dialektyka negatywna, Warszawa 1986, s. 418–506.
<p>502</p>
J.T. Desanti, Gentile et les origines philosophiques du fascisme, [w:] M.A. Macciocchi (red.), Eléments pour une analyse du fascisme, T. I, Paris 1976, s. 115–127; W. Kozub–Ciembroniewicz, Państwo „etyczne”…, s. 211–222; S. Zappolli, Gentile e il fascismo, op.cit., s. 147–168.
<p>503</p>
L. von Stein, Movimentos sociales y monarquia [Geschichte der sozialen Bewegung in Frankreich von 1789 bis auf unsere Tage], Madrid 1957, s. 10–11, 31, 34–36.
<p>504</p>
Ibidem, s. 59, 89–90.
<p>505</p>
P. Vogel, Hegels Gesellschaftsbegriff…, s. 127–129; J. Freund, D’Auguste Comte à Max Weber, Paris 1998, s. 69–73.
<p>506</p>
L. von Stein, Movimentos sociales…, s. 14–16, 47, 170–195. Szerzej zob. E. Pankoke, „Personality” as a Principle of Individual and Institutional Development. Lorenz von Stein’s Institutional Theory of a „Labour–Society”, [w:] P. Koslowski (red.), The Theory of Ethical Economy in the Historical School, Berlin 1995, s. 39–45.
<p>507</p>
J. Freund, D’Auguste Comte…, s. 81–82.
<p>508</p>
Cyt. za: M. García–Pelayo, La teoría de la sociedad…, s. 82.
<p>509</p>
C. Schmitt, Politische Romantik, op.cit., s. 94–95; idem, Hegel und Marx, [w:] P. Tommissen (red.), Schmittiana IV, Berlin 1994, s. 48–52. Na temat Schmittiańskiej znajomości tradycji lewicowo–heglowskiej zob. M. Nicoletti, Transcendenza e potere, op.cit., s. 211–215; J.E. Dotti, Karl kontra Carl, op.cit., s. 119–150; U. Tietz, „Antropologischer Ansatz politischer Theorien”. Die Freund–Feind Distinktion von Carl Schmitt, [w:] R. Mehring (red.), Carl Schmitt, op.cit., s. 133–136; J.I. Vásquez Márguez, La relación entre Carl Schmitt, el marxismo y la izquierda, „Revista de Ciencias Sociales”, número especial: Carl Schmitt, 2012, s. 148–155.
<p>510</p>
H. Rumpf, Carl Schmitt…, s. 13.