de memorias y documentos inéditos, Mellado, Madrid 1856, t. I, ss. 403–404), że był on wówczas liberałem i członkiem masonerii.
50
Dość zabawna w tym kontekście jest okoliczność, iż słowa carlí i carlin (a w liczbie mnogiej carlins), pochodzenia katalońskiego, pojawiły się naprzód w hiszpańskim języku politycznym w epoce Kortezów z Kadyksu (1810–1812), mając bardzo szerokie zastosowanie, nie wyłączając (samo)odniesienia do liberałów zainspirowanych ideologią rewolucyjną, a dopiero później w języku kastylijskim i w kontekście ideowym dynastycznego legitymizmu – zob. J. Aróstegui, J. Canal, E. González Calleja, El Carlismo y las Guerras Carlistas. Hechos, hombres e ideas, La Esfera de los Libros, Madrid 2003, s. 31.
51
Pierwszy (anonimowy – autor podpisał się jako El Restaurador) tekst w obronie praw Don Carlosa został opublikowany już 7 października 1833 roku w Bilbao; zob. jego współczesną edycję z komentarzem: Demostración del incontestable derecho que el Señor Don Carlos de Borbón, tiene al Trono de España, Edición preparada por Carlos Mª Pérez–Roldán y Suanzes–Carpegna, Ed. Tradicionalista, Madrid 2010. Odpowiedział na nią własną broszurą – znacznie obszerniejszą, lecz po czterech latach! – izabelista, urzędnik sądowy w Burgos, Antonio María de Barcena y Mendieta, Refutación al folleto publicado en Bilbao por el llamado Restaurador en siete de octubre de 1833: en que se propuso la demostración del incontestable derecho que el Señor Don Carlos de Borbón, tiene al Trono de España, Imp. de Depout, Bilbao 1837; faksymile dostępne on–line w dwu częściach: http://www.memoriadigitalvasca.es/applet/libros/JPG/087404/087404_parte_01.pdf, http://www.memoriadigitalvasca.es/applet/libros/JPG/087404/087404_parte_02.pdf.
52
¿Qué es el Carlismo?, edición cuidada por Francisco Elías de Tejada y Spínola, Rafael Gambra Ciudad y Francisco Puy Muñoz, Escelicer, Madrid 1971, s. 31 [dalej cytowane jako QeC].
53
M. Ferrer, Breve historia del Legitimismo Español, Montejurra, Madrid 1958, s. 13.
54
G. Alférez, Historia del Carlismo, ACTAS, Madrid 1995, s. 45.
56
Federico Suárez przypomina, że w 1818 roku poprzednia (druga) żona Ferdynanda VII – Maria Izabela Portugalska (Dª María Isabel de Braganza y Borbón, 1797–1818) – też spodziewała się dziecka, które okazało się dziewczynką (i przeżyło zaledwie pół roku), ale wówczas król w ogóle nie rozważał zmiany prawa sukcesyjnego; dowodzi to politycznych motywów aktu z 1830 roku, albowiem dwanaście lat wcześniej pomiędzy królem a jego bratem panowała zgoda w kwestiach politycznych, w 1830 roku zaś król przeszedł na stronę „reformistów” – zob. F. Suárez, La crisis política del Antiguo Régimen en España (1800–1840), Rialp, Madrid 1958, s. 173.
57
Zob. Idem, »Los sucesos de La Granja«, CSIC, Madrid 1953.
58
K. Papet–Vauban, Burboni sewilscy. Książęta Sewilli (1823–1994), nieznana we Francji gałąź Domu Burbońskiego, przeł. A. Ławniczak, „Rojalista. Pro Patria” 1996, nr 4 (20), s. 2 [przedruk z: „Légitimiste” 1994, nr 130/131]. Autentyczność owej smakowitej la bofetada de Calomarde jest kwestionowana przez współczesną historiografię – zob. J. Aróstegui et al., op. cit., s. 45; za prawdopodobną uważał ją jednak F. Suárez Verdeguer, Calomarde y la derogación de la Pragmática, „Revista de Estudios Políticos” (Madrid), 1994, núms. 17–18, ss. 503–544.
59
Z wygnania nie powrócił już nigdy, gdyż wkrótce wsparł publicznie sprawę Karola V; zmarł w zapomnieniu i ubóstwie w Tuluzie.
60
Nakaz opuszczenia diecezji w ciągu trzech dni otrzymał także wspierający Don Carlosa bp Joaquín Abarca.
61
W systemie przedkonstytucyjnym odpowiadał on mniej więcej urzędowi premiera.
62
Należy zaznaczyć, że do tego czasu liberałowie nie zaprzestali konspiracji oraz przygotowań do przewrotu zbrojnego. W Paryżu José María Torrijos y Uriarte (1791–1831), Francisco Espoz y Mina (1781–1836) i inni zawiązali Tymczasowy Dyrektoriat Powstania w Hiszpanii przeciwko Tyranii (zwany także Dyrektoriatem z Bajonny, po przeniesieniu się spiskowców do tego miasta), a w Londynie utworzona została Junta Rewolucyjna, która wkrótce przeniosła się do Gibraltaru. Juan Álvarez Mendizábal uzyskał wsparcie finansowe dla rewolucjonistów od bankiera Ardouina. 4 grudnia 1831 roku Torrijos wylądował wraz z 52 towarzyszami w Maladze, próbując wzniecić tam rewolucję, lecz rebelianci zostali szybko schwytani przez siły rządowe i rozstrzelani na Plaży św. Andrzeja, co opłakał sławnym sonetem poeta romantyczny José de Espronceda, zaś Maria Krystyna nadała przywódcy pośmiertnie tytuł hrabiego de Torrijos. Takie uhonorowanie rebelianta, który bądź co bądź wzniecił bunt przeciwko jej królewskiemu małżonkowi, świadczy wymownie o stopniu uzależnienia regentki od liberałów. Niepowodzeniem skończyły się także inne inwazje podjęte przez liberałów w Geronie, Aragonii, Nawarze, Orense etc.
63
Trudno oprzeć się porównaniu do mechanizmu analogicznej transición prawie półtora wieku później, od autorytarnego Estado Nuevo do monarchii demokratycznej, przeprowadzonej również wspólnie przez frankistów aperturistas i dotychczasową opozycję antyfrankistowską.
64
Zob. A. Wilhelmsen, La formación del pensamiento político del carlismo (1810–1875), ACTAS, Madrid 1998, s. 166.
65
Protesta de sus derechos del Infante Don Carlos, 29 IV 1833, [w:] HTE, t. II, Sevilla 1941, s. 274.
66
Zob. G. Alférez, op. cit., s. 44.
67
Książę (lub księżniczka) Asturii to oficjalny tytuł następcy tronu w Królestwach Kastylii i Leonu od 1388 roku, odziedziczony następnie przez królów całej Hiszpanii.
68
Notabene, ledwie trzy miesiące po śmierci męża, 28 grudnia, królowa–wdowa zawarła potajemne i morganatyczne małżeństwo z młodszym od siebie sierżantem [sic!] gwardii królewskiej, Agustinem Fernandem Muñozem y Sanchezem (1808–1873), który oczywiście po ujawnieniu tego związku (w 1844 roku) musiał otrzymać stosowne godności, łącznie z tytułem Granda Hiszpanii, i z którym miała ośmioro dzieci.
69
Zob. Manifiesto de Abrantes, 1 X 1833, [w:] HTE, t. III, Sevilla 1942, ss. 287–288.
70
Zob. Decretos de Santarem, 4 X 1833, [w:] Ibidem, ss. 288–289.
71
Cyt. za: M. Menéndez Pelayo, La historia de España, Ciudalela Libros, Madrid 2007, s. 270.
72
K. Papet–Vauban, op. cit., ss. 2–3.
73
Cyt. za: J. Aróstegui et al., op. cit., s. 47. Jeśli wierzyć plotkarskiemu pamfleciście, król wypowiedział tę przepowiednię w zdecydowanie bardziej wulgarnej formie – zob. C. Rojas, Burbonowie pozbawieni tronu, przeł. P. Fornelski, UNIVERSITAS, Kraków 2001, s. 169.
