w sobie dyscyplinę wewnętrzną, czyli umiejętność zorganizowania swoich zachowań w czasie, w celu realizacji określonego zadania. Życie celowe to także umiejętność przewidywania konsekwencji życia, planowania, myślenia na dłuższą metę. Można stwierdzić, że „cele prowadzą nas naprzód, wymagają, byśmy korzystali ze swych umiejętności, elektryzują nasze życie” (N. Branden 1998, s. 145). Żyć w sposób celowy oznacza działanie intencjonalne w każdym obszarze życia, życie bez celu zaś to zdanie się na łaskę losu, przypadku (N. Branden 1998, s. 145–148).
Integralność osobista – szósty filar poczucia własnej wartości
Integralność osobista jest kwintesencją wcześniejszych filarów. Można o niej mówić wtedy, kiedy jednostka posiada spójność ideałów, sądów, standardów i przekonań z zachowaniami. Integralność wymaga posiadania zasad wyznaczających postępowanie, przekonań o tym, co jest dobre, właściwe i moralne. Wiąże się także z dotrzymywaniem obietnic i wywiązywaniem się z zobowiązań oraz szczerym, uczciwym, życzliwym, współczującym postępowaniem wobec innych osób (N. Branden 1998, s. 157).
Prawidłowo ukształtowane poczucie własnej wartości człowieka jest podstawowym warunkiem właściwego funkcjonowania i równowagi psychicznej oraz źródłem dobrego samopoczucia (D. Wosik-Kawala 2007, s. 20).
Omówione filary wpływają w istotny sposób na poczucie własnej wartości człowieka, jednak istnieją także czynniki zewnętrzne, tkwiące w otoczeniu, które, podobnie jak zaprezentowane czynniki wewnętrzne, odgrywają znaczącą rolę przy formułowaniu się poczucia własnej wartości danej jednostki.
Czynniki determinujące poczucie własnej wartości
Poczucie własnej wartości powstaje w wyniku uogólnienia różnych doświadczeń człowieka. Doświadczenia te mogą wynikać z własnej aktywności jednostki oraz z relacji interpersonalnych, których jakość w zdecydowanej mierze wpływa na obraz samego siebie. Ocena własnego wyglądu, umiejętności, zdolności, zachowania, a także oceny osób, na których jednostce zależy (rodziców, nauczycieli, przyjaciół, znajomych itp.), determinują określony rodzaj poczucia własnej wartości. Gdy człowiek spotyka się z aprobatą swojej osoby, wówczas ma szanse na zdrowy rozwój, na właściwy obraz samego siebie, natomiast kiedy towarzyszy mu dezaprobata własnej osoby (czy to ze strony innych ludzi, czy też w wyniku braku samoakceptacji), wtedy właściwy rozwój poczucia własnej wartości jest zakłócony. Warto także pamiętać, że
[…] nasz wizerunek własny jest ściśle powiązany z naszą wyobraźnią – w całości opiera się na tym, co w wyobraźni uznamy za prawdziwe. Człowiek zachowuje się zgodnie z obrazem, jaki przedstawia mu umysł, a nie zgodnie z rzeczywistością (B. Sommer, M. Falstein 1996, s. 62).
Należy zatem zwrócić szczególną uwagę na to, co dziecko o sobie myśli, jak mu się wydaje, że spostrzegają go rówieśnicy, rodzice i inne osoby dla niego ważne. Rodzina oraz szkoła stanowią bowiem dwa podstawowe środowiska wychowawcze mające bardzo duży wpływ na kształtowanie poczucia własnej wartości młodego człowieka.
Wpływ rodziców (opiekunów) na kształtowanie poczucia własnej wartości dziecka
Poczucie własnej wartości człowieka rozwija się stopniowo. Stanisław Siek zwraca uwagę na to, że
[…] na rozwój obrazu siebie ma wpływ to wszystko, czego człowiek doznaje i przeżywa jako dziecko, a prawdopodobnie ma też i to, jakie bodźce działają na płód w ostatnich tygodniach ciąży (S. Siek 1986b, s. 94).
Zatem niezmiernie ważny jest okres wczesnego dzieciństwa, w którym istotne znaczenie dla kształtowania poczucia własnej wartości mają rodzice. Ich codzienne zachowania, to jak traktują poszczególnych członków rodziny, a także innych ludzi, z którymi współpracują, wymagania stawiane dzieciom oraz ich egzekwowanie, sposoby rozwiązywania konfliktów, umiejętność wspólnego spędzania czasu, osiąganie cenionych wartości – to wszystko składa się na trwały i często naśladowany przez dzieci wzór postępowania (por. J. Raczkowska 2006, s. 11).
Doświadczenia zdobyte w pierwszych latach życia decydują o tym, czy nastawienie człowieka do siebie i do świata będzie optymistyczne, ufne, akceptujące czy też nacechowane niewiarą w siebie, nieufnością do ludzi i świata, deprecjonowaniem siebie, poczuciem mniejszej wartości (S. Siek 1986b, s. 95). Powstałe w dzieciństwie podstawowe zręby obrazu siebie działają w sposób nieświadomy w późniejszym życiu, determinując strategie postępowania. Dlatego też dziecko, które uważa siebie za kogoś nielubianego, gorszego, będzie wyczulone na takie informacje o sobie, które potwierdzają jego obraz siebie (por. S. Siek 1986b, s. 95).
Dziecko od najmłodszych lat doświadcza świata, odnosząc go do swojej osoby. Dzięki temu może samo siebie określić. Jeżeli rodzice, rodzina, przyjaciele, nauczyciele przedstawiają dziecku obraz świadczący o jego wartości, czuje się ono wartościowe i postępuje w taki sposób, by jeszcze zwiększyć swoją wartość (S. Wegscheider-Cruse 2002, s. 17). Jeżeli dziecko otrzymuje od swoich bliskich informacje akceptujące, popierające jego „istnienie, decyzje, talenty, pomysły, plany”, czuje się ważne, akceptowane, mające wsparcie; natomiast gdy jest ono lekceważone, a jego decyzje wyśmiewane, czuje się niepotrzebne i nieakceptowane (S. Wegscheider-Cruse 2002, s. 18). Niestety wielu rodziców każe swoim dzieciom tłumić uczucia („Nie płacz, bo to mnie denerwuje!”, „Nie śmiej się tak głośno, bo mnie głowa boli!”, „Nie bój się, prawdziwy mężczyzna niczego się nie boi!”), co prowadzi do tego, że dzieci zaczynają:
[…] bać się swoich uczuć i starają się zachować nad nimi kontrolę. Wówczas to, co dziecko przeżywa naprawdę, ustępuje miejsca temu, co należy czuć (S. Wegscheider-Cruse 2002, s. 21).
Gdy w rodzinie panują sztywne zasady, zbyt wysokie, wygórowane oczekiwania wobec dziecka, a okazywanie uczuć nie jest cenione i właściwe, wówczas życie emocjonalne dziecka może się stać niedojrzałe i pojawia się u niego niskie poczucie własnej wartości (S. Wegscheider-Cruse 2002, s. 25).
Leon Niebrzydowski (1989), poszukując czynników warunkujących poczucie własnej wartości dziecka, zauważył, że znaczny wpływ na kształtowanie się samooceny mają także warunki materialne rodziny, poziom wykształcenia rodziców, stopień ich popularności w środowisku czy też odnoszone przez rodziców sukcesy.
Niezwykle istotną rolę w kształtowaniu poczucia własnej wartości dziecka odgrywa jakość relacji, jakie zachodzą między dzieckiem a ważnym dla niego dorosłym – rodzicem. Nathaniel Branden, powołując się na badania S. Coopersmitha, wskazuje na pięć ważnych warunków wysokiej samooceny dzieci. Jako pierwszy warunek podaje akceptację przez rodzica myśli, uczuć i wartości dziecka. Gdy dziecko czuje, że jego „myśli i uczucia są traktowane z akceptacją, internalizuje te reakcje i uczy się akceptować siebie” (N. Branden 1998, s. 189). Akceptacja nie oznacza jednak, że rodzic zawsze i na wszystko ma wyrażać zgodę, lecz przejawia się „w słuchaniu dziecięcych myśli i uczuć, w unikaniu karania, spierania się, prawienia morałów, psychologizowania czy obrażania” (N. Branden 1998, s. 190).
Drugim warunkiem budowania prawidłowych relacji rodzica z dzieckiem, a jednocześnie warunkiem budowania jego poczucia własnej wartości, jest wyraźne określenie i narzucenie dziecku granic, które są uczciwe, nieopresyjne oraz negocjowalne. W wyniku tej dość ograniczonej swobody dziecko doznaje poczucia bezpieczeństwa, ma podstawę do oceny swoich zachowań. Granice powinny jednak być związane z zaufaniem i wiarą w to, że dziecko im sprosta. Doświadczanie przez dziecko poszanowania jego godności stanowi trzeci warunek budowania poczucia własnej wartości. Wyrazem takiej postawy jest to, że
[…] rodzice przejawiają mniejszą tendencję do utrzymywania dyscypliny za pomocą kary, a większą skłonność do nagradzania i wzmacniania zachowań pozytywnych. Rodzice koncentrują się na tym, co pozytywne w dziecku, przejawiają zainteresowanie nim, są gotowi do rozmowy z nim, gdy tego potrzebuje