z etapu poprzedniego, a już próbuje podejmować zadania z etapu następnego. Wtedy na normatywny kryzys rozwojowy może się nakładać kryzys nienormatywny wynikający z przeciążenia systemu regulacji. Zakłócone aktualne funkcjonowanie osoby, jak w tzw. efekcie domina, pociąga za sobą zakłócenie realizacji zadań przypadających na fazę kryzysu normatywnego – aktualnego i przyszłego. W rezultacie zaburzony zostaje cały proces rozwoju, czego owocem jest podjęcie niepełne lub w ogóle niepodjęcie zadań rozwojowych z następnego etapu.
Kluczową rolę w procesie radzenia sobie z wymaganiami otoczenia w kolejnych etapach rozwoju odgrywają inni ludzie; w okresie dzieciństwa i dorastania są to przede wszystkim rodzice i nauczyciele. To od nich zależą organizacja i dostępność przestrzeni do rozwoju, poczucie bezpieczeństwa, odwaga i ciekawość eksplorujących to otoczenie dzieci i nastolatków, wreszcie sposób ich radzenia sobie z nieuniknionymi niepowodzeniami i porażkami. Rozwój jest więc wspólnym przedsięwzięciem dzieci, nastolatków i dorosłych.
fizyczne i społeczne środowisko rozwoju
globalizacja i megatrendy
kryzys rozwojowy
oferty
osoby znaczące
potrzeby specjalne indywidualne
potrzeby specyficzne rozwojowe
potrzeby uniwersalne podstawowe
relacje międzypokoleniowe
wczesna i późna adolescencja
wczesne, środkowe i późne dzieciństwo
zadanie rozwojowe
Brzezińska, A.I., Appelt, K., Ziółkowska, B. (2016). Psychologia rozwoju człowieka. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Schaffer, H.R. (2006). Rozwój społeczny. Dzieciństwo i młodość, przeł. M. Białecka-Pikul, K. Sikora. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Schaffer, H.R., Kipp, K. (2005). Psychologia dziecka, przeł. A. Wojciechowski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Psychologiczne i biospołeczne koncepcje zaburzeń psychicznych u dzieci i młodzieży
4.1. Modele biologiczne i podatność–stres a zaburzenia psychiczne
4.2. Klasyczna i współczesna psychoanaliza
4.2.1. Psychoanaliza – jedna czy wiele koncepcji zaburzeń psychicznych
4.2.2. Trauma wczesnodziecięca i jej konsekwencje – model konfliktu i deficytu
4.3. Podejście behawioralne i poznawczo-behawioralne
4.3.1. Behawioralne modele i teoria społecznego uczenia się dezadaptacyjnych zachowań
4.3.2. Koncepcje poznawczo-behawioralne. Podejście klasyczne i aktualne trendy
4.4. Koncepcje interakcyjne, strukturalne i systemowe rodziny jako środowiska rozwoju
4.4.1. Rodzina jako system i struktura – ogólne założenia
4.4.2. Rodzina w podejściu interakcyjno-komunikacyjnym a symptomy zaburzeń u dzieci
4.4.3. Koncepcje strategiczno-systemowe dezadaptacyjnych zachowań potomstwa
W psychologii klinicznej, zarówno osób dorosłych, jak i dzieci oraz młodzieży, szczególną uwagę poświęca się nie tylko opisywaniu przejawów funkcjonowania jednostki, ale nade wszystko formułowaniu koncepcji wyjaśniających uwarunkowania i mechanizmy kształtowania się zdrowia oraz zaburzeń psychicznych i zachowania. Wiedza w obszarze psychologii klinicznej, która często odwołuje się do różnych dyscyplin naukowych, zajmujących się poczuciem dobrostanu oraz problemami i trudnościami w cyklu życia, ma postać mniej lub bardziej całościowych koncepcji lub modeli paradygmatycznych. Koncepcje te z jednej strony odwołują się do konkretnych, specyficznych założeń rozumienia natury i rozwoju biopsychospołecznego człowieka, jak np. psychoanaliza, psychologia poznawczo-behawioralna czy humanistyczna, z drugiej zaś do tez wywodzących się z podejść integracyjnych, które czerpią nie tylko z różnych nurtów teoretycznych, lecz także metaanaliz badań, do których należą np. integracyjny model trudności w nauce, model nieprzystosowania społecznego. Paradygmatyczne podejścia, wywodzące się z psychologicznych teorii o naturze człowieka, dążą do empirycznej weryfikacji prezentowanych założeń, natomiast podejścia integracyjne, często będące efektem powiązania różnych założeń oraz badań empirycznych (Bee, 2004; Kendall, 2004b), koncentrują się na tworzeniu uogólnień, które wyjaśniają szerokie spektrum zachowań jednostki (Lakes i Hoyt, 2009). Koncepcje i modele różnią się stopniem złożoności, spójności i zakresem wyjaśnianych mechanizmów oraz źródeł funkcjonowania dzieci i młodzieży. Wszystkie z nich ogromne znaczenie przypisują wpływom najbliższego – rodzinnego lub dalszego – pozarodzinnego, środowiska społecznego, w którym odbywa się proces wychowania i edukacji. Dopiero odkrycie związków między czynnikami biologicznymi i środowiskowymi pozwoliło na tworzenie bardziej całościowych hipotez o dynamice przebiegu oraz zmienności zdrowia i zaburzeń psychicznych, jak również wskazanie na skuteczne, oparte na dowodach empirycznych oddziaływania terapeutyczne (Chorpita, 2006; Kazdin i Weisz, 2006a).
Rozdział ten poświęcono omówieniu najważniejszych koncepcji i modeli, pochodzących z różnych, głównie psychologicznych paradygmatów wyjaśniających zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji. Żaden z nich nie opisuje i nie wyjaśnia w pełni wszystkich objawów psychopatologicznych występujących u dzieci, ale wszystkie w określonym zakresie wskazują na patogenezę i patomechanizm pojawiania się, a następnie utrzymywania zaburzeń psychicznych i zachowania w okresie dzieciństwa i adolescencji.
4.1. Modele biologiczne i podatność – stres a zaburzenia psychiczne
Jedno z podstawowych pytań nurtujących psychologów brzmi: „Co odgrywa ważniejszą rolę w rozwoju człowieka: natura czy wychowanie (kultura)?”. Zwolennicy modeli biologicznych źródeł zaburzeń psychicznych i zachowania upatrują w czynnikach biologicznych, związanych z naturą człowieka, takich jak czynniki genetyczne, paragenetyczne oraz zmiany strukturalne i deficyty funkcjonalne układu nerwowego. Modele biologiczne często nazywane są modelami medycznymi, ponieważ w poszukiwaniach uwarunkowań zaburzeń psychicznych ograniczają się tylko do wskazania potencjalnych czynników ryzyka pochodzących ze sfery biologicznej, fizycznej człowieka, takich jak predyspozycje genetyczne, uszkodzenia mózgu, czynniki zakaźne, zaburzenia równowagi biochemicznej czy różnego rodzaju choroby somatyczne.
W ostatnim czasie szczególnie dużo uwagi poświęca się badaniom potwierdzającym hipotezę o transmisji międzypokoleniowej i dziedziczności niektórych trudności i zaburzeń psychicznych. Wskazuje się, że komponentę genetyczną mają zarówno cechy temperamentu, jak i konkretne zaburzenia psychiczne, np. uzależnienie od substancji psychoaktywnych, zwłaszcza alkoholu, nadpobudliwość psychoruchowa czy zaburzenia nastroju (zob. Beauchaine, Hinshaw i Pang, 2010; Bergen, Gardner i Kendler, 2007; McGue, Iacono, Legrand i Elkins, 2001). Przyczyny objawów patologicznych mogą mieć także związek z nieprawidłową budową mózgu lub z jego niewłaściwym funkcjonowaniem,