na wojnę w roku 1914"/>
TYTUŁ ORYGINAŁU:
The Sleepwalkers. How Europe went to War in 1914
PRZEKŁAD:
Malwina Fiedorek – rozdziały I-VII
Tomasz Fiedorek – rozdziały VIII-XII
REDAKCJA I KOREKTA: Bernadeta Lekacz
PROJEKT OKŁADKI: Ewa Majewska
SKŁAD I ŁAMANIE: Ewa Majewska
Copyright © 2012, Christopher Clark. All rights reserved
Copyright © for the Polish edition by Fundacja Centrum im. prof. Bronisława Geremka & Wydawnictwo Akademickie DIALOG Sp. z o.o. 2017
Wydano z finansowym wsparciem Fundacji Centrum im. prof. Bronisława Geremka
ISBN e-pub 978-83-8002-909-5
ISBN mobi 978-83-8002-910-1
Wydanie elektroniczne, Warszawa 2020
Wydawnictwo Akademickie DIALOG Spółka z o.o.
00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218
tel./faks (+48 22) 620 87 03
e-mail: [email protected]
Konwersja: eLitera s.c.
Josefowi i Alexandrowi
SKRÓTY
AMAE – Archive Ministère des Affaires Étrangères, Paryż
AN – Archives Nationales, Paryż
ASMID – Po – Arhiv Srbije, Ministarstvo Inostranih Dela – Političko Odeljenje, Belgrad
AWPRI – Archiw Wnieszniej Politiki Rossijskoj Impieriji, Moskwa
BD – British Documents on the Origins of the War: 1898–1914, vol. 1–11, red. G.P. Gooch, H. Temperley, London 1926–1938
BNF – Bibliothèque Nationale de France, Paryż
DD – Deutsche Dokumentezum Kriegsausbruch, Bd. 1–4, red. K. Kautsky, M. Montgelas, W. Schücking, Berlin 1919
DDF – Documents diplomatiques français relatifs aux origines de la guerre de 1914, vol. 1–41, Paris 1929–1959
DSPKS – Dokumenti o Spoljnoj Politici Kraljevine Srbije, knj. 1–7, red. V. Dedijer, Ž. Anić, Beograd 1980
GARF – Gosudarstwiennyj Archiw Rossijskoj Fiederatsiji, Moskwa
GP – Grosse Politik der europäischen Kabinette, 1871–1914, Bd. 1–40, red. J. Lepsius, A. Mendelssohn-Bartholdy, F.W. Thimme, Berlin 1922–1927
HHStA – Haus- Hof- und Staatsarchiv, Wiedeń
HSA – Hauptstaatsarchiv, Stuttgart
IBZI – Die internationalen Beziehungen im Zeitalter des Imperialismus. Dokumente aus den Archiven der zarischen und der provisorischen Regierung, Bd. 1–9, red. M.N. Pokrowski et al., Berlin 1931–1939
KA – Krasnyj Archiw, Moskwa
MAEB AD – Ministère des Affaires Étrangères Belgique – Archives Diplomatiques, Bruksela
MSZ – Ministerstwo Spraw Zagranicznych
NA – Nationaal Archief, Haga
NMM – National Maritime Museum, Greenwich
ÖUAP – Österreichs-Ungarns Aussenpolitik von der bosnischen Krisebiszum Kriegsausbruch 1914, Bd. 1–9, red. L. Bittner, H. Uebersberger, Wien 1930
PA-AA – Das Politische Archiv des Auswärtigen Amtes, Berlin
PA-AP – Papiers d’Agents – Archives Privées
RGIA – Rossijskij Gosudarstwiennyj Istoriczeskij Archiw, Petersburg
RGWIA – Rossijskij Gosudarstwiennyj Wojenno-istoriczeskij Archiw, Moskwa
TNA – The National Archives, Kijów
Podziękowania
Dwunastego maja 1916 roku James Joseph O’Brien, hodowca owiec z Tallwood Station w północnej Nowej Południowej Walii, zaciągnął się do Australijskich Sił Imperialnych (Australian Imperial Force – AIF). Po przejściu dwumiesięcznego szkolenia na terenach wystawowych w Sydney szeregowiec O’Brien dostał przydział do 35. batalionu 3. Dywizji Piechoty AIF i wszedł na pokład statku SS „Benalla”, którym dostał się do Anglii, gdzie przeszedł dalsze szkolenie. Około 18 sierpnia 1917 roku dołączył do swej jednostki we Francji, w samą porę, żeby wziąć udział w trzeciej bitwie pod Ypres.
Jim był moim dziadkiem wujecznym. Nie żył już od dwudziestu lat, gdy moja ciotka Joan Pratt, z domu Munro, wręczyła mi jego wojenny dziennik, niewielki brązowy notatnik pełen wykazów paczek, adresów, instrukcji i dziwnie lakonicznych wpisów dziennych. Komentując bitwę o grzbiet Broodseinde stoczoną 4 października 1917 roku, Jim pisał: „To była wielka bitwa i nie pragnę ujrzeć następnej”. Oto jego opis drugiej bitwy pod Passchendaele z 12 października 1917 roku:
Wyszliśmy z obozu (który był blisko Ypres) i ruszyliśmy w stronę odcinka frontu pod Passchendaele. Dotarcie tam zajęło nam dziesięć godzin i byliśmy wykończeni po tym marszu. Dwadzieścia pięć minut po przybyciu na miejsce (była 5.25 rano dwunastego) ruszyliśmy do ataku. Wszystko szło dobrze, dopóki nie dotarliśmy do wielkiego grzęzawiska, które sprawiło nam wiele trudności przy przechodzeniu przez nie. Kiedy już tego dokonaliśmy, ogień naszej artylerii przeniósł się już o jakąś milę przed nami i musieliśmy zwiększyć tempo, żeby go dogonić. Około jedenastej przed południem dotarliśmy do naszego drugiego celu i pozostaliśmy tam aż do czwartej po południu, kiedy musieliśmy się wycofać […]. Tylko wola Boża sprawiła, że przeżyłem, bo wszędzie latały pociski z karabinów maszynowych i odłamki.
Aktywna służba Jima na froncie dobiegła końca o drugiej w nocy 30 maja 1918 roku, gdy jak to zapisał w swoim dzienniku, „zatrzymał bombę z Vaterlandu i został ranny w obie nogi”. Pocisk artyleryjski spadł mu pod nogi, wyrzucając go w górę i zabijając ludzi wokół niego.
W czasie, gdy go poznałem, Jim był zgarbionym, wątłym staruszkiem, któremu szwankowała pamięć. Niechętnie mówił o swoich wojennych przeżyciach, ale pamiętam jedną rozmowę, do której doszło, gdy miałem około dziewięciu lat. Spytałem go, czy mężczyźni, którzy walczyli na wojnie, byli przerażeni, czy palili się do walki. Odparł, że byli tacy, którzy byli przerażeni, i tacy, co palili się do walki. Spytałem, czy ci, którzy się palili, walczyli lepiej od tych przerażonych. „Nie – rzekł Jim. – To ci zapaleńcy robili w portki jako pierwsi”. Jego odpowiedź zrobiła na mnie wielkie wrażenie i zaintrygowała mnie – zwłaszcza słowo „pierwsi” – na jakiś czas.
Groza tego odległego konfliktu nadal przyciąga naszą uwagę. Lecz jego tajemnica leży gdzie indziej, w niejasnych i zawiłych wydarzeniach, które umożliwiły taką rzeź. Przy ich badaniu zaciągnąłem więcej intelektualnych długów, niż prawdopodobnie jestem w stanie spłacić. Rozmowy z Danielem Andersem, Margaret Lavinią Anderson, Chrisem Baylym, Timem Blanningiem, Konstantinem Boschem, Richardem Bosworthem, Annabel Brett, Markiem Cornwallem, Richardem Draytonem, Richardem Evansem, Robertem Evansem, Niallem Fergusonem, Isabel V. Hull, Alanem Kramerem, Güntherem Kronenbitterem, Michaelem Ledgerem-Lomasem, Dominikiem Lievenem, Jamesem Mackenziem, Aloisem Maderspacherem, Markiem Migottim, Anniką Mombauer, Frankiem Lorenzem Müllerem, Williamem Mulliganem, Paulem Munro, Paulem Robinsonem, Ulinką Rublack, Jamesem Sheehanem, Brendanem Simmsem, Robertem Tombsem i Adamem Tooze’em pomogły mi wyostrzyć argumenty. Ira Katznelson służył mi radą w zakresie teorii decyzji; Andrew Preston w kwestii antagonistycznych struktur w kreowaniu polityki zagranicznej; Holger Afflerbach na temat dzienników Riezlera, Trójprzymierza i drobniejszych