daar plekke waar ek kan sien hoe sterre gebore word?
Daar is baie sulke “kosmiese baarmoeders”. Die Orion-newel is een van die skouspelagtigstes, en is ook maklik sigbaar. Foto’s is geneem van ’n stergeboorte wat hier plaasgevind het. Op onlangse foto’s van ’n deel van die Orion-newel, wat as ’n dowwe silwer vlekkie met die blote oog sigbaar is, is ’n sterretjie te sien wat nie op soortgelyke foto’s voorkom wat jare gelede geneem is nie.
Omdat ons in die Suidelike Halfrond is, staan Orion (die Jagter) vir ons op sy kop. Hierdie indrukwekkende sterrebeeld is van so te sê alle dele van die wêreld sigbaar en is een van die bekendste sterrebeelde. Dit is een van die weiniges wat naastenby lyk soos die figuur waarmee dit vereenselwig word.
Vier blink sterre wat ’n onreëlmatige vierkant vorm, is die skouers en bene van die reuse-krygsman. ’n Ry van drie sterre in die middel (die Drie Konings) stel die gordel voor. In Job 38:31 word hierdie drie “gordelsterre” die “band van Orion” genoem. Nog ’n ry van drie dowwe sterre wat “regop” staan, is die swaard wat vir ons onderstebo hang.
Een van die opvallendste kenmerke van die konstellasie is die groot newelvlek wat die middelste van die drie sterre van die swaard omswewe. Met ’n verkyker is dit duidelik sigbaar. Die newelvlek is meer as 1 300 ligjare ver en ons sien dit dus soos dit 1 300 jaar gelede was. Die newelvlek is 25 of 30 ligjare groot, dit wil sê lig het tussen 25 en 30 jaar nodig om van die een na die ander kant te trek.
Die sigbare silwer newelvlek is net ’n klein deeltjie van die wolk. Dit glim omdat die gas en stof bestraal word deur die ultravioletlig van die pasgebore warm, helder sterre.
Orion (die Jagter) met die sterre Rigel links bo en Betelgeuse regs onder. Die Groot Newel M42 omhul die middelste ster van die drie wat Orion se swaard vorm.
Die meeste sterre se geboorteplekke is nie so helder verlig nie. Dit lyk soos donker wolkklonte wat swart teen die blink agterdoek van verre sterre sigbaar is. ’n Voorbeeld hiervan is die bekende Perdekopnewel, ook in Orion. Dié pikswart “perdekop” is ’n donker silhoeët teen ’n blink newel ver agter.
Hoeveel sterre en planete gaan uit hierdie newels, die sterbaarmoeders kom? En hoeveel toekomstige digters, denkers, dromers, fisici en staatsmanne is in die vorm van yl gas daarin opgesluit?
Big whirls have little whirls,
That feed on their velocity,
And little whirls have lesser whirls,
And so on to viscosity
– L.F. Richardson,
aangehaal deur Joseph Silke: The Big Bang
Brullende sterre
Diep in elke ster woed ’n kookpot van kernreaksies wat geweldige stralings ontketen. Die straling in die hart van so ’n ster word deur gasdeeltjies verstrooi en geabsorbeer. Deur die ondeursigtige sop van gasse beur dit buitentoe.
As die sogenaamde sop baie donker is, word die straling opgedam en energie word deur konveksie (oordraging) verplaas, wat geweldige maalkolke veroorsaak, waarin die gas omgeroer en heen en weer gespoel word. Stygende en dalende gasstrome dra die hitte na die oppervlak.
Omdat sterre se buitenste lae dikwels baie dig en taai is, breek die strale moeilik deur. In die buitenste “dop” van ’n ster soos die son vind konveksie plaas. Sodoende word hitte na die oppervlak verplaas. Dit kan tot 10 miljoen jaar duur voordat die siedende straling van die son die oppervlak bereik.
In hul worstelings met hulleself brul en skreeu sterre met ’n intensiteit wat op die aarde ondenkbaar is. Ja, sterre gil en skreeu met ’n kakofonie van klanke, ontploffings, kreune en donderende klappe met so ’n intense akoestiese energie dat die oppervlak daardeur verhit word. Die son se skrikwekkende krete sou sekerlik op die aarde hoorbaar gewees het as daar nie ’n lugleë ruimte tussenin was nie.
Prof. Edward Harrison (1919-2007), in lewe professor in fisika en sterrekunde aan die Universiteit van Massachusetts, beskryf dit in sy boek Cosmology (1981. Cambridge University Press): “Die lied van ’n ster oortref die lied van ’n bultrugwalvis. ’n Ster se binnekant is ’n simfonie van klanke. “Dit weerklink van rammelende kreune, dit weergalm van die gedonder van tamboere en bewe van hoogklinkende, skreeuende gille . . .
“Klankgolwe trek binne ’n uur deur die ster. Deur voortdurende aanpassings, met elke deel wat seine na ander dele uitstuur, soek die ster elke oomblik om sy toestand van natuurlike ewewig te vind.
“Dit hyg en pas hom aan in verskeie stadige trillingstoonaarde. Op die ander uiterste, sestig oktawe hoër, is daar die gesis van hoëspoeddeeltjies wat mekaar rondstamp en golwe skep wat net oor kort afstande trek.
“Nie tevrede met hierdie orkestrasie van klank nie, is die ster ook ’n magtige luidspreker. Die digtheid verminder vinnig van die middel af tot by die oppervlak. Soos dit buitentoe spoel, neem die omvang van elke golf soos ’n sweepslag toe. ’n Versterkte stortvloed van klank bereik die oppervlak, dring deur, en word in die ster se buitenste atmosfeer verstrooi.
“By die son met sy luidrugtige konveksiedop word die stralekrans – die buitenste atmosfeer – deur hierdie voortdurende uitstorting van akoestiese energie teen ’n hittegraad van ’n miljoen grade in stand gehou. Weens sy baie lae digtheid kan die korona nie al die energie uitstraal wat dit ontvang nie. Dit volg die enigste moontlike uitweg: Dit sit uit en dra die energie weg.”
Die buitenste atmosfeer van die son is soos ’n reuse-straalenjin. Dit suig gas van die son se binneste af uit. Deur akoestiese energie verwarm, blaas die gas teen ’n hoë snelheid weg. Dít is die uitstromende sonwind wat elke sekonde 100 miljoen ton gas wegvoer.
“Ander sterre het ook sterwinde wat deur die innerlike akoestiese rumoer opgewek is. Hierdie winde is soms baie sterker as die sonwind. Dit kan so sterk wees dat sommige sterre letterlik verdwyn omdat hulle hulleself wegblaas teen ’n tydskaal wat net miljoene jare duur.”
Die ster kry ’n hartaanval
Vroeër of later haal die ouderdom elke helder, flonkerende ster in. Ná baie miljoene jare het hy al sy binneste waterstof opgebruik, en bly net helium in die kern oor.
Omdat daar nie meer druk van binne is om die geweldige swaartedruk van buite te weerstaan nie, kry die ster ’n soort hartaanval. Sy heliumryke kern begin onder die aanslag van oorweldigende swaartekrag swig. Soos die ster se “hart” krimp, styg die hittegraad tot nuwe, ongekende hoogtes.
Hoewel daar in die kern geen waterstof meer is om te brand nie, het daar tussen die kern en die oppervlak nog heelwat waterstof oorgebly. Die hittegraad van die kern neem so toe dat dit die omringende waterstof “aan die brand steek”. Die ster se buitenste dop swel.
Steeds neem die druk op die kern toe, tot dit ’n ongelooflike hittegraad van 100 miljoen grade Celsius bereik. Hitte dryf atome tot ’n hoër energievlak en laat hulle vinniger beweeg. Die heliumkerne beweeg só vinnig en bots só heftig teen mekaar dat fusie plaasvind.
“Heliumverbranding” word aangesteek. Die kerne smelt saam om koolstof en suurstof te vorm. Helium se “as” is dus koolstof en suurstof. In die ster is ongelooflike dinge aan die gebeur. Op twee verskillende plekke is twee verskillende reaksies aan die gang. Helium- én waterstofverbranding vind gelyktydig op verskillende vlakke plaas.
Met die ontketening van heliumverbranding in die kern bars ’n nuwe vrystelling van ontsettende energie los. Dit keer dat die kern verder deur die knyptang van gravitasie saamgepers word. Met die gelyktydige verbranding van waterstof en helium en die eensklapse losbarsting van oorweldigende energie swel die ster op. Dit lyk of die uitdrukkende krag gravitasie gaan oorwin. In plaas van inkrimping vind uitsetting plaas. Die buitenste lae van die ster word yler en swel duisendvoudig uit, sodat die ster groter en groter word.
Weens die uitsetting koel die buitenste lae vinnig af. Die ster het ’n koelerige reus geword. Aanvanklik is die temperatuur van die buitenste dop sowat 6 000 °C, dieselfde