Afrikaans gaan uitbou en wat ekonomiese en kulturele wêrelde gaan verower. Om die volksbeweging en apartheid as een en dieselfde te beskou, is gewoon vals.
Nadat die NP in 1948 die verkiesing gewen het, is Afrikaans vir die eerste keer in die praktyk as ampstaal op gelyke voet met Engels behandel. Vir die volgende veertig jaar het Afrikaans sterk as openbare taal gegroei, veral omdat dit so stewig ingebed was in skole en universiteite. Afrikaans het my in staat gestel om universele kennis in my eie taal baas te raak en my op die beste manier uit te druk. Dit het ’n onlosmaaklike deel van my maatskaplike identiteit geword. Nadat my boek oor die Afrikaners, The Afrikaners: Biography of a People, in 2003 verskyn het, is ek dikwels gevra wat deurslaggewend in die Afrikaners se opkoms in die twintigste eeu was. My antwoord was altyd: moedertaalonderwys en toegewyde onderwysers.
Jean Laponce, ’n Frans-Kanadese kenner van die oorlewing van kleiner tale, het my later meegedeel dat Afrikaans een van net vier tale ter wêreld is – Hebreeus, Hindi en Indonesies-Maleis was die ander – wat in die loop van die twintigste eeu ontwikkel het van ’n gewone spreektaal met lae status tot een wat gestandaardiseer en op alle terreine van die lewe gebruik is, insluitende in nagraadse studies, die wetenskap en tegnologie. Hebreeus en Afrikaans was die enigste twee tale gebesig deur ’n baie klein spraakgemeenskap wat hierdie vordering gemaak het.
Hoe het Afrikaans dit reggekry om die amper ondenkbare te bereik? ’n E-posboodskap wat ek ná die verskyning van The Afrikaners ontvang het, het die wanopvatting wat in sommige kringe hieroor bestaan, uitgedruk. My korrespondent het die vraag gestel: “Hoe het Afrikaans sy vlak bereik?” Hy het self die vraag só beantwoord: “Dit is in die skole se leerplanne en as ’n sogenaamde ampstaal op die staatsdiens afgedwing.”
Die feite lyk nogal anders. Die grondwet van die Unie van Suid-Afrika, wat in 1909 aanvaar is, het Hollands, saam met Engels, as amptelike taal aanvaar. Geen taal is “afgedwing” of “bevoorreg” nie; die tweetalige karakter van die staat was die belangrikste simbool van versoening tussen die twee wit gemeenskappe.
In ’n artikel in The State indertyd het Gustav Preller die Unie se belofte om die twee ampstale op ’n grondslag van die “mees volkome gelykheid” te plaas, as noodsaaklik vir die verkryging van Afrikaner-steun vir die Unie bestempel.17 Dit is goed moontlik dat sonder die handhawing in die praktyk van gelyke status tussen Engels en Afrikaans daar in alle waarskynlikheid ’n slopende stryd tussen die twee wit gemeenskappe sou ontwikkel het, wat die ekonomie ernstig sou geknou het.
Maar misverstande oor wat by die Nasionale Konvensie besluit is, het lank die verhoudinge tussen die twee wit gemeenskappe beduiwel. FV Engelenburg, Louis Botha se biograaf en stoere ondersteuner van die Suid-Afrikaanse Party se ideaal van Engels-Afrikaanse samewerking, sou later skryf dat terwyl die vaders van die Grondwet die absolute gelykheid van albei tale te goeder trou aanvaar het, Engelssprekende Suid-Afrika die saak nooit ernstig opgeneem het nie. Tweetaligheid is beskou as ’n blote beleefdheidsgebaar teenoor die ander kant – niks meer of minder nie. Die gemiddelde Engelssprekende Suid-Afrikaner was, volgens Engelenburg, geneig om elke vorm van politieke erkenning van die Hollandse taal as ’n bedreiging van die belange van sy eie ras te beskou.
Van 1910 tot 1948 het die regering van die dag konsekwente afdwinging van artikel 137 etlike male uitgestel. Die gebrek aan geskikte kandidate in die staatsdiens wat in albei tale vaardig is, was een van die redes wat aangevoer is waarom so min vordering gemaak is. Teen 1948 was dit egter nie meer ’n geldige verskoning nie. Ná sy oorwinning daardie jaar het die NP besluit om die gebruik van Engels én Afrikaans as ampstale in die staatsdiens sistematies af te dwing.
Die Afrikaners se geskiedenis en hul bydrae tot die totstandkoming van die Suid-Afrikaanse staat is saam met die ekonomiese mobilisasie en die ontwikkeling van Afrikaans as openbare taal gehuldig. In 1952 het ek as ’n opgeskote lid van die Voortrekker-beweging die Drie Eeue-viering van blanke vestiging in Kaapstad bygewoon. ’n Herinnering het my bygebly. As deel van ’n fakkeloptog van duisende Voortrekkers wat van Seinheuwel na die stadion in die Strandgebied beweeg het, tref ’n ramp my. Reeds op die berg is my flammetjie gedoof en ek moes bekaf met ’n gebluste fakkel die optog voltooi. Ek sou dikwels in die jare daarna wonder wat my gebluste fakkel simbolies beteken het.
Dit sal verkeerd wees om die volksbeweging en die Nasionale Party (NP) gelyk te stel, of die NP te beskou as die instelling wat vir die volksbeweging voorgeskryf het. In die eerste dekade van die NP-bewind was daar nog 10% tot 20% van die Afrikaners wat ondersteuners van die Verenigde Party was. Baie van hulle het ook sterk gevoel oor Afrikaans en die opheffing van die arm wittes. Die groot verskil was hul steun vir die deelname van Suid-Afrika aan die Tweede Wêreldoorlog en hul verering van die reusefiguur van Jan Smuts. Ek het op ’n keer vir Christo Wiese, ’n seun in ’n SAP-gesin op Upington en later ’n briljante entrepreneur, gevra wat die verskil tussen die Natte en die Sappe gedurende ons jeugjare was. Sy antwoord was eenvoudig, maar baie waar: Jan Smuts.
Bruin Portervillers
Porterville se bruin mense het Afrikaans gepraat maar hulle is nie as deel van die volksbeweging beskou nie. Die wet het wit en bruin se lot van die wieg tot die graf bepaal. Almal het dieselfde geloof gehad, maar wit en bruin het nie na dieselfde kerk gegaan nie; almal het dieselfde taal gepraat, maar wit en bruin het nie saam skool toe of konsert toe gegaan nie. Almal het dieselfde sport gespeel, maar wit en bruin het nooit georganiseerd saamgespeel nie. Daar was sekerlik geheime verhoudings oor die kleurlyn. Die baie kinders in die bruin woonbuurte Pella en Monte Bertha met rooierige hare en ligte vel getuig daarvan.
Die bruin gemeenskap op Porterville het bestaan uit mense wat nie meer op die plase kon of wou bly nie. Enkeles kon ’n bestaan maak as vakmanne soos bouers en skrynwerkers, maar die meeste het as bediendes of tuinwerkers vir wit mense gewerk. Toe ek ’n kind was, het dit gelyk of feitlik elke wit huis sy bediende gehad het.
Vir ’n tydjie was daar in ons huishouding ook Japie, ’n bruin seun van my ouderdom, wat los werkies in die tuin gedoen het. Hy was buitengewoon sterk gebou en selfversekerd. Hy het saam met my en my wit maats krieket en rugby in die agterplaas of in die straat voor die huis gespeel. Ons kon hom letterlik en figuurlik nie onderkry nie en dit het sy selfvertroue net verder laat groei.
Op ’n dag was daar ’n konfrontasie tussen ons twee en ek het hom in die gesig gespoeg. Hy het woedend op my afgestorm en ek het die huis in gevlug. Net indoktrinasie het verhinder dat Japie my die huis in volg en met my afreken. Ek was bitter skaam oor die insident en het vir niemand daarvan vertel nie totdat Athol Fugard my jare later meegedeel het dat hy in sy jeugjare by ’n soortgelyke insident betrokke was. Dit was die inspirasie vir sy toneelstuk “Master Harold” and the Boys (1982).
Plaasarbeiders was slegter af as die meeste bruin mense van die dorp. Toe ek op skool was, het ek soms op die plase gekuier. Die dopstelsel, gekoppel aan rantsoene, was nog in swang en daar was geen druk op boere om daarvan af te sien nie. Tog was daar ook boere wat besef het dat dit ’n onding was en onthouding aangemoedig het. Hulle was ook baie krities oor die hardvogtige praktyk van sommige boere om hul werkers ná die oestyd te laat loop en eers teen einde Maart weer lone te betaal.
Saterdagoggende het baie boere hul “volk” dorp toe gebring en teen twaalfuur was dit geen ongewone gesig om beskonke mense op die sypaadjies naby die twee kroeë in die hoofstraat te sien nie. Barend Toerien, wat op ’n plaas naby die dorp grootgeword het, dig in sy bundel 39 Gedigte (1963) treffend oor “Dorp Saterdag”:
Die week is lank en stowwerig
Nou by die stowwerige dorpsbrug
versamel hul, vergesel
van vaaljapie van die hotel
Hulle is plaaswerkers
die slonsige komiese karakters.
Moenie die plaasvolk vra
om hul Saterdagmiddag te gedra.
Die bruin mense in die dorp
met reg trek hul neuse op
want om weekliks so te ondervind
katarsis is vernederend
Hoewel