gehad het as Van Rensburg. Hy was geen besonderse demagoog en bepaald ook nie ’n ortodokse Afrikaner-nasionalis nie, maar sy magnetiese persoonlikheid met ’n amper onweerstaanbare sjarme het mense na hom aangetrek en hul verbeelding aangegryp.19
Van Rensburg is in 1898 in Winburg in die Vrystaat gebore. Met sy skerp intellek en stewige akademiese onderbou, wat ’n doktorsgraad in die regte aan die Universiteit van Stellenbosch ingesluit het, het hy buitengewoon vinnig vordering in die staatsdiens gemaak. Op 37-jarige ouderdom, wat vir daardie tyd uitsonderlik jonk was, het hy die administrateur van die Vrystaat geword.
Soos dikwels die geval is met leiers wat die verbeelding aangryp, is ’n mite rondom Van Rensburg gevorm. Hy was self erg omstrede. Hy het die OB organisatories versterk, maar ook ’n storm-en-drangtydperk veroorsaak waarin hy Laas se aktivisme tot nuwe hoogtes geneem het. Onder Van Rensburg het die beweging al meer militant geword en in die politiek ingemeng.20
Van Rensburg het terselfdertyd die leisels van die Stormjaers oorgeneem, hoewel hy waarskynlik de facto reeds vroeër beheer daaroor uitgeoefen het. Dat hy albei organisasies kon bly lei, is merkwaardig. Sy betrokkenheid by die terreurveldtog toon oënskynlike teenstrydighede wat nader toegelig sal word, só ook die tergende vraag waarom hy nooit geïnterneer of gearresteer is nie en die vreemde bewerings dat hy kop in een mus met Jan Smuts was.
Van Rensburg het ongetwyfeld besondere waarde aan sy Afrikanerskap geheg. Sy betrokkenheid as 16-jarige aan regeringskant in die Rebellie van 1914 sou egter by hom bly spook. Vir sekere geharde Afrikaners was só ’n empaaierdiens onvergeeflik.21 Hoe dit ook al sy, Van Rensburg moes ná die geveg by Doornkop op 10 November 1914 die verminkte lyke van Afrikaners aanskou wat deur mede-Afrikaners doodgeskiet is.22 Die gebeure het ’n blywende indruk op hom gemaak en hy het onderneem om alles in sy vermoë te doen om verdere sulke tragedies te verhoed.23 Dit verklaar waarskynlik deels hoekom hy tydens die terreurveldtog by verskeie geleenthede grootskaalse geweld gekeer het.
Van Rensburg het intensief belanggestel in militêre aangeleenthede en vinnig opgang in die burgermag gemaak. Teen die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog was hy bevelvoerder van die sesde brigade. Hierdie militêre agtergrond sou hom goed te pas kom met die organisasie van die Stormjaers en die handhawing van dissipline. Omdat hy nie kans gesien het om onder die Smuts-regering te dien nie, het hy as Vrystaatse administrateur bedank en op 1 Januarie 1941 die voltydse kommandant-generaalskap van die OB aanvaar.24
In sy hoedanigheid as sekretaris van justisie het hy Suid-Afrika in 1936 op ’n internasionale konferensie in België verteenwoordig. Daar is hy na militêre maneuvers in Duitsland genooi waar hy Hitler en Hermann Göring ontmoet het. Sy aangetrokkenheid tot die Duitse kultuur en bewondering vir die wyse waarop die Nazi’s onder Hitler die Duitse volk ná die Eerste Wêreldoorlog opgehef het, is versterk, maar ook die nasionaal-sosialisme het hom diep beïndruk.25 Sy omstrede verknogtheid aan nasionaal-sosialisme was nie net ’n onuitvoerbare ideaal nie, maar ook verwyder van die hoofstroom-Afrikaner-denke. Op die lang duur kon hy nie die rol vervul wat die beproefde Afrikaner-partyleiers as verteenwoordigers van ’n gevestigde demokrasie vervul het nie.
Baie OB-lede was gekant teen enige vorm van gewelddadige optrede. Die Grootraad self het enige vorm van sabotasie amptelik afgekeur en in Junie 1942, terwyl die terreurveldtog op sy hewigste was, ’n waarskuwing in die OB-koerant aan sy lede gerig om nie by enige geweldpleging betrokke te raak nie.26
Die verskillende historiese ervarings van Afrikaners in onderskeidelik die suide en die noorde het sterk na vore gekom in die uiteenlopende benaderings tot ondermynende optrede. Die nageslag van koningin Victoria se Kaapse Afrikaners was nie so vurig soos hul noordelike broers wat ’n geskiedenis van opofferings in ’n stryd teen Britse imperialisme gehad het nie. Volgens Erika Theron, ’n Kaapse vroue-OB-generaal, was die Afrikaners in die Boland maar ’n mak klomp in vergelyking met die Transvalers.27 In die Wes-Kaap het ’n voormalige OB-generaal, Wouter Rabie, nog in 1977 heftig ontken dat die OB enigiets met sabotasie te doen gehad het: “Ons het nie dade gedoen waaroor ons skaam moes gewees het nie.”28
Onder leiding van die Kaapse OB-leier, asst.kmdt.genl. J.A. (Sambok) Smith, ’n rebel uit die Anglo-Boereoorlog en voormalige redakteur van Die Huisgenoot, het die OB ’n beleid van verset sonder geweld gevolg. Theron het dit beaam: “Ons gaan ons nie neerlê by die oorlogsbeleid nie, maar sonder gewere.”29 Volgens dié mening was ondergrondse optrede misdadig en gevolglik verwerplik. Die Stormjaers kon ook nooit ’n behoorlike vastrapplek in Kaapland vind nie.
In Transvaal was daar ook teenstanders van enige gewelddadige optrede soos ds. S.J. Stander, ’n NG predikant van Hartbeesfontein wat lank voorsitter van die Grootraad was, in sy herinneringe opmerk: “Ek het dit baie sterk teëgestaan en ek het dit baie in die Grootraad gesê.”30
Daarteenoor was daar ’n groep OB-lede wat aktief deel was van die terreurveldtog. Soos Van Rensburg het sommige lede ’n dualistiese rol vervul. Die beskuldigings wat gedurig tydens die terreurveldtog teenoor die OB gemaak is, moet deels toegeskryf word aan hierdie ineengestrengeldheid. Ander lede het heeltemal van die OB weggebreek en hul heil by die Stormjaers gaan soek.
Van Rensburg se kernoogmerk was dat hulle moet wag vir die regte tyd voordat hulle tot daadwerklike aksie oorgaan. “Der Tag” moes eers aanbreek – die dag wanneer die Duitsers ’n oorwinning sou behaal en die republikeinsgesindes die geleentheid gee om ’n staatsgreep uit te voer of in grootskaalse opstand teen Smuts te kom.31 Vir Van Rensburg was daardie tydsberekening van wesenlike belang om ’n fiasko soos die Rebellie van 1914 te verhoed: “Ek wil nie ’n herhaling van 1914 hê nie, waar optrede kom en dit word platgeslaan en Smuts doen vir die res van die oorlog wat hy wil. Ons moet nog daar wees aan die einde van die oorlog.”32 ’n Oudoffisier in die militante Terreurgroep, Rawat de Wet, het in 1973 die mening uitgespreek dat dit deur Van Rensburg se toedoen was dat “Suid-Afrika gevrywaar was teen seker die grootste ramp wat ons ooit sou getref het, deur nie in die vyand se hande te speel nie”.33
Dat Van Rensburg daarin geslaag het om grootskaalse terreur in toom te hou, verklaar in ’n groot mate hoekom hy nooit geïnterneer is nie en ook waarom die OB nie verban is nie. Smuts het besef die OB kon gebruik word as ’n instrument om die anti-oorlog-sentimente betreklik vreedsaam te kanaliseer. Militante groepe soos die Stormjaers is wel verban, maar is daardeur verder ondergronds gedwing. As Van Rensburg wel gearresteer sou word, sou dit tot grootskaalse vergelding lei. Van Rensburg het in 1944 in ’n onderhoud gesê: “I can assure you that if the Government was foolish enough to put me into prison I can name at least five Cabinet Ministers who would be killed or at least badly beaten up that same night.”34
Van Rensburg se beskouing dat geweld en veral lewensverlies tydens die terreurveldtog vermy moes word, was nie altyd konsekwent nie. Ook het hy nie altyd volle beheer oor sabotasiedade gehad nie. Hierdie en die tergende dualistiese aard van sy leierskap oor sowel die OB as die Stormjaers sal van naderby ondersoek word.
Aanvanklik het dit gelyk of die samewerking tussen die Nasionale Party en die OB ’n suksesvolle samebindende broederskap met ’n politieke en kulturele terreinafbakening sou wees. Met die Cradock-samewerkingsooreenkoms einde Oktober 1940 is bevestig dat die Nasionale Party en die OB op onderskeidelik politieke en niepolitieke terrein na die belange van die Afrikaner sou omsien.35
Politiek en kultuur is nou eenmaal nie van mekaar te skei nie. Die militante onderbou van die OB het al hoe sterker na vore gekom, terwyl Van Rensburg ook uitdagender geraak en openlik daarop gesinspeel het dat die bestaande parlementêre stelsel omvergewerp en deur ’n gesagstaat vervang moes word. Teen einde 1941 het die Nasionale Party en OB in felheid uitmekaar gespat. Dit is gevolg deur ’n bittere stryd wat sou ontaard in ’n ongekende platvloerse en gemene broederstryd waarin haat hoogty gevier het. Die kort wittebrood het in ’n morsige egskeiding geëindig.
Verskillende beskouinge van Afrikaner-nasionalisme het bitter verdeeldheid in families gesaai. ’n Sprekende voorbeeld was die kinders van die Vrystaatse president M.T. Steyn. Sy een seun, Colin Steyn, was ’n kabinetsminister in die Smuts-regering en ’n dogter, Emmie du Toit, was die Kaapse hoofvrou van die OB.36
Dit was veral die neiging tot militante aktivisme wat die Nasionaliste dwars in die krop gesteek het. Die Nasionale Party het die OB direk verantwoordelik gehou