Tajemnica eksplodujących zębów oraz inne ciekawostki z historii medycyny. Thomas Morris

prawy górny kieł lub pierwszy ząb przedtrzonowy zaczął boleć, a intensywność bólu narastała do tego stopnia, że przyprawiał on chorego o szaleństwo. Pacjent w katuszach miotał się to tu, to tam, na próżno próbując uzyskać trochę ulgi; raz wiercił głową w ziemi niczym rozwścieczone zwierzę, innym razem wtykał ją w załom płotu, to znów szedł do strumienia i zanurzał głowę do dna w zimnej wodzie. Tak zaniepokoił tym swoich krewnych, że odprowadzili go do chaty i robili wszystko, co w ich mocy, żeby go uspokoić.

      To zachowanie nieszczególnie godne duchownego. Ból zęba musiał mu strasznie doskwierać.

      Wszystko okazywało się bezskuteczne aż do dziewiątej następnego ranka, kiedy oszalały z bólu chory chodził po domu, gdy wtem rozległ się ostry trzask podobny do strzału z pistoletu, a ząb rozprysnął się na kawałki, co przyniosło pacjentowi natychmiastową ulgę. W tej samej chwili obrócił się do żony i rzekł: „Cały ból zniknął”.

      Szczerze mówiąc, ząb również.

      Pacjent położył się do łóżka i przespał mocno cały tamten dzień oraz większość następnej nocy. Po fakcie zachowywał się rozumnie i czuł się dobrze. Obecnie nadal żyje i dobrze pamięta ten przykry dla niego incydent.

      Drugi przypadek zdarzył się trzynaście lat później, tym razem ucierpiała pani Letitia D., również z hrabstwa Mercer w Pensylwanii.

      Tego przypadku nie można tak wyraźnie i w pełni prześledzić, jak poprzedniego, lecz był on do niego podobny i zakończył się wybuchem z hukiem, przynoszącym natychmiastową ulgę. Ząb później rozpadł się na kawałki, był to górny trzonowiec.

      Ostatnie zdarzenie miało miejsce w 1855 roku, ponownie w hrabstwie Mercer (czy tam było coś w wodzie?); ofiarą padła pani Anna P.A.

Ten [ząb] miał proste, przednio-tylne pęknięcie spowodowane przez silną bolesność i ciśnienie zmienionej zapalnie miazgi. Nagły ostry huk i natychmiastowa ulga, jak w pozostałych przypadkach, dotyczyły lewego górnego kła. Pacjentka żyje, cieszy się dobrym zdrowiem i jest matką rodziny z dorodnymi córkami67.

      Dobrze wiedzieć, że pacjentka czuje się dobrze i ma rodzinę, wątpię jednak, by wielu czytelników się spodziewało, iż drobny incydent natury dentystycznej okazał się zagrożeniem dla życia.

      Doniesienie doktora Atkinsona chyba stanowiło zapowiedź miniepidemii eksplozji uzębienia, w następnych kilku dekadach światło dzienne ujrzała bowiem spora liczba podobnych przypadków. W opublikowanej w 1874 roku książce Pathology and Therapeutics of Dentistry (Patologia i leczenie w dentystyce) J. Phelps Hibler opisał jeden szczególnie uderzający przykład. Dotyczył on pacjentki, którą ząb bolał tak strasznie, że czuła, iż traci rozum.

Nagle szalone bóle znacznie zelżały; pacjentka, która krążyła po domu od kilku godzin, usiadła na chwilę, żeby trochę odpocząć. Zapewnia, że od chwili ustania bólu nic nie zakłócało jej zmysłów. Nagle bez żadnych objawów innych niż uprzedni silny ból ząb – prawy dolny pierwszy trzonowiec – wybuchł ze wstrząsem i hukiem, które niemal ją powaliły68.

      Ząb pękł od góry do dołu, a siła wybuchu „całkiem ją [pacjentkę] ogłuszyła na czas o znacznej długości”. To było tak, jak gdyby w jej ustach odpalono petardę.

      Jeśli mielibyśmy dać wiarę tym relacjom, eksplozje wyglądały dość dramatycznie. Co zatem mogło je powodować? W pierwotnym artykule doktor Atkinson zasugerował, że wewnątrz zęba gromadziła się jakaś substancja, którą nazwał „swobodną kalorią”, i to ona wywołała ogromny wzrost ciśnienia. Tę hipotezę można z miejsca wykluczyć, gdyż opiera się na przestarzałej teorii naukowej. Przez wiele lat uważano, że ciepło zawiera płyn zwany „kalorią”, który sam siebie odpycha; to by wiarygodnie tłumaczyło wzrost ciśnienia, niemniej wiemy obecnie, że taki płyn nie istnieje. J. Phelps Hibler wpadł na inny pomysł: uważał, że wskutek próchnicy we wnętrzu miazgi zęba tworzyły się łatwopalne gazy, które w końcu wybuchały. Ta teoria wcale nie jest bardziej wiarygodna, gdyż obecnie wiemy, że próchnica jest procesem rozpoczynającym się na zewnątrz zęba, a nie od jego wnętrza.

      Od tamtego czasu wysunięto i odrzucono kilka innych teorii; winą obarczano między innymi związki chemiczne używane we wczesnych wypełnieniach dentystycznych, tłumaczono też to zjawisko gromadzeniem się ładunku elektrycznego. Najprawdopodobniej jednak pacjenci wyolbrzymiali objawy, które były o wiele bardziej prozaiczne: zęby czasami pękają po ugryzieniu czegoś twardego, a dźwięk, jaki się przy tym rozlega, może wydawać się dość dramatyczny, jako że powstaje we własnej szczęce danej osoby. Ale nawet to nie wyjaśnia „słyszalnego huku” wymienianego w zeznaniach kilku świadków; wszystko to nadal pozostaje okryte zasłoną tajemnicy, podobnie jak los załogi statku „Mary Celeste” czy tożsamość Kuby Rozpruwacza. Przynajmniej na razie wydaje się, że przyczyna eksplozji zębów pozostanie nierozpoznana.

67 Atkinson W.H., Explosion of teeth with audible report, „Dental Cosmos” 2, nr 6 (1861), s. 318–319.

68 Hibler J.P., Pathology and Therapeutics of Dentistry, James Hogan, St Louis 1874, s. 28.