w istniejący system prawny ze względu na przeciwieństwo logiczne z innymi jego normami, byłoby przekroczeniem granicy prawa. Najczęstszym i też najtrudniejszym przypadkiem kolizji jest niezgodność prakseologiczna norm, gdy skutki działania jednego rodzaju normy unicestwiają skutki zastosowania się do innych norm systemu (przykład normy: otwórz drzwi, gdy są zamknięte, i w innej normie tego samego systemu zachowanie dla tej samej sytuacji reguły: zamknij drzwi, gdy są otwarte). Niestety przekraczanie reguł niesprzeczności prakseologicznych nie zawsze jest oczywiste, a ewentualna ocena wzajemnego wpływu różnych norm zależy nie tylko od wiedzy prawniczej, ale w dużym stopniu od wiedzy na temat regulowanej rzeczywistości społecznej. Granice prawa, niezależnie od kwestii oceny spójności i niesprzeczności systemu, wyznaczane są przez ogólne założenia ładu społecznego, a więc w pewnym stopniu ustrój państwa.
Od czasów francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. przyjmuje się, że ograniczeniem wolności jednego człowieka jest wolność innego człowieka. Zasada ta ma sens ustrojowy przy założeniu, że prawo przewiduje zasadę równości ludzi oraz że wolność jednostki stanowi szczególną wartość ustrojową. Współcześnie koncepcja godności przyrodzonej każdego człowieka stanowi klasyczne uzasadnienie dla praw i wolności jednostki, w których sferę ingerencja z różnie dookreślanych względów ogólnospołecznych (bezpieczeństwo, dobro wspólne itp.) podlega poważnym ograniczeniom. Przyjmuje się, że niektórych praw i wolności w żadnej sytuacji nie można ograniczać, np. wolności od tortur i nieludzkiego traktowania, a więc wszelkie prawa, które takie działania nakazują, byłyby już przekroczeniem granicy wyznaczanej dla regulacji prawnej przez ustrój państwowy. W takim wypadku moglibyśmy wręcz za Gustavem Radbruchem i Genowefą Rejman mówić o ustawowym bezprawiu, stanowiącym od strony teoretycznej i ustrojowej przekroczenie granicy (dobrego) prawa.
Współcześnie w wielu dziedzinach życia społecznego, z prawem karnym włącznie, odnotowuje się wyraźne zjawisko inflacji prawa, które samo w sobie stanowi problem społeczny. W poszczególnych dziedzinach życia społecznego ograniczeniem w zakresie stanowienia prawa, przeciwdziałającym inflacji prawa, powinny być wskazania racjonalnego prawodawcy. Przede wszystkim więc, zgodnie z koncepcją racjonalnego prawodawcy, cele prawa powinny być w świetle dostępnej wiedzy o rzeczywistości możliwe w racjonalnym zakresie do osiągnięcia. Koncepcja ta zakłada, że koszty osiągnięcia celu nie powinny być zasadniczo wyższe niż ewentualne korzyści z uzyskanych rezultatów. Może taka analiza dotyczyć kosztów czysto ekonomicznych, ale także politycznych, społecznych, moralnych. Jeśli z badań wynika, że zorganizowanie poboru określonego podatku wiąże się z wyższymi kosztami niż wpływy, jakie z tego podatku można uzyskać, oznacza to, że taki podatek nie powinien być pobierany. W realiach społecznych granica prawa może jednak w takim wypadku zostać przekroczona, nie tylko z powodu braku odpowiedniej diagnozy skutków ustawy, ale także ze względu na szkodliwą społecznie, ale możliwą w realiach społecznych instrumentalizację prawa. W podanym przypadku może to oznaczać, że wymiar podatku ma np. uspokoić nastroje, sugerując realizację zasady sprawiedliwości społecznej, lub być elementem świadomie prowadzonej polityki nękania określonych grup społecznych domiarami finansowymi. Podobne zjawisko może dotyczyć np. kryminalizacji uporczywego uchylania się od płacenia alimentów albo niektórych zachowań związanych z narkotykami nawet wtedy, gdy w świetle racjonalnej wiedzy takie regulacje nie powinny zostać wprowadzone. Ważne jest, że nawet jeśli cel jest najsłuszniejszy, to przewidziane w prawie środki do jego osiągnięcia nie mogą przekraczać granic wyznaczonych przez naczelne zasady danego systemu prawa. Prawo jako system prawa co do zasady zakłada dążenie do słusznego celu środkami godziwymi, czyli nie podważającymi podstawowych zasad tego prawa, może stąd np. wynikać niechęć do wykorzystania w procesie karnym informacji uzyskanych w wyniku tortur czy innych działań przestępczych.
Prawo jako całość realizuje różne wartości, a więc musi być zawsze zachowana zasada proporcjonalności środków do celów, rozpatrywana w kontekście podstawowych zasad ustrojowych (konstytucyjnych), np. zasady równości ludzi wobec prawa. Granice prawa określa więc jego systemowość, z której wynika konieczność zachowania hierarchii wartości, znajdującej też formalny wyraz w regułach hierarchiczności systemu prawa z nadrzędną rolą konstytucji, zwłaszcza w zakresie, w jakim stoi ona na straży praw i wolności człowieka. Jednym z błędów politycznych jest przekonanie, że uchwalenie prawa w jakiejś dziedzinie może samo w sobie stanowić rozwiązanie problemu, który to prawo miało rozwiązać. Współcześnie w celu zapobieżenia takim tendencjom próbuje się przynajmniej na poziomie stanowienia prawa uzasadnić daną regulację oraz wskazać podstawy jej finansowania, jeśli rodzi ona skutki finansowe, ponadto przewidziana jest już na wczesnym etapie uchwalania prawa możliwość weryfikacji jego zgodności z podstawowymi zasadami obowiązującego prawa, skodyfikowanymi w konstytucji (wysłanie aktu normatywnego do Trybunału Konstytucyjnego przez prezydenta jeszcze przed aktem promulgacji). Norma prawna ma sens wtedy, kiedy wyznacza określony rodzaj zachowania, a więc w zasadzie zakłada się, że jest ustanawiana właśnie z tego względu, że adresat bez tej normy mógłby postąpić inaczej. Nie ma sensu normować określonego zagadnienia, jeśli nie ma możliwości faktycznego naruszenia odpowiednich postanowień (np. zasad poruszania się ludzi po Słońcu). Podobnie, gdy mówimy o granicach prawa, tak jak i o innych granicach, ich wyznaczanie przez teorię i praktykę ma sens właśnie dlatego, że mogą one być przekraczane, co rodzi poważne konsekwencje w samej nauce prawa, utrudniając jego systematyzację i klasyfikację, i przede wszystkim staje się źródłem problemów w życiu społecznym. W skrajnym przypadku przekraczanie przez rządzących granic (dobrego) prawa prowadzi do dysfunkcjonalności całego systemu prawnego, który zamiast obsługiwać rzeczywistość społeczną w celu ochrony dóbr prawnych i ułatwienia organizacji życia społecznego, staje się barierą rozwoju społecznego. W Polsce prowadzono szerokie badania na ten złożony temat w nurcie socjologii prawa nawiązującej do dorobku Adama Podgóreckiego, analizując paradoksy i patologie prawa w schyłkowej epoce realnego socjalizmu. Zjawisko to jednak, może już w innej skali i na innych zasadach, ma charakter ponadustrojowy i stąd stała obrona „granic” prawa jest niezwykle ważnym zadaniem. Ogólnie można powiedzieć, że w większości obszarów aktywności ludzkiej rola prawa rośnie, co zresztą w ramach np. koncepcji Leona Petrażyckiego jest zjawiskiem potencjalnie pozytywnym, pod warunkiem jednak, że stanowione prawo będzie racjonalne i nastawione na rozwój możliwości poszczególnych osób i całego społeczeństwa. Wzrost znaczenia prawa i rozwój nowych regulacji prawnych zwiększają znaczenie refleksji teoretycznej i kroków praktycznych czynionych na rzecz utrzymania prawa w granicach ustrojowych zasad ochrony praw i wolności człowieka oraz w granicach rozsądku. Granice te są wyznaczone aktualnym stanem wiedzy prawniczej i zakresem normowanych dziedzin, a także aksjologią konstytucyjną i jakością wykształcenia i etyki prawników, co łącznie można określić jako poziom rozwoju cywilizacyjnego danego społeczeństwa.
Literatura: Antony Alott, The Limits of Law, Buttersworths, London 1980; Andrzej Kojder, Nadmiar prawa, w: Krzysztof Frysztacki, Piotr Sztompka (red.), Polska początku XXI wieku: przemiany kulturowe i cywilizacyjne, Warszawska Drukarnia Naukowa PAN, Warszawa 2012, s. 49–65; Kazimierz Opałek, Jerzy Wróblewski, Prawo. Metodologia, filozofia, teoria prawa, PWN, Warszawa 1991; Prawo i ład społeczny. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesor Annie Turskiej, Wydział Prawa i Administracji UW, Katedra Socjologii Prawa, Warszawa 2000; Jarosław Utrat-Milecki (red.), Prawo i ład społeczny. Integralnokulturowa analiza zagadnienia racjonalności, Wydawnictwa UW, Warszawa 2011.
Zobacz także:
Jurydyzacja życia społecznego; Polityzacja prawa; Prawo a moralność; System prawny; Zróżnicowanie prawa.
Gurvitch Georges
(11 XI 1894–12 XII 1965)
Urodził