бәлки, Салих күңелен бушатырга теләгәндер дә синең белән гәпләшүне хуп күргәндер. Менә без, синең белән мин, дим, еш очрашабыз. Әңгәмәбез гел диярлек әдәбият турында бит. Салихка да аралашу, иҗат турында фикерләшү кирәк булгандыр. Коньяк шешәсе ачылмас та иде, бәлки…
Хәзер, электәге вакыйгалардан-хәлләрдән еракка китеп карагач, күп нәрсәне бөтенләй бүтәнчә бәялисең. Салих абыйның әсәрләрен, үзен тотышын башкача бәяләү дә ихтыяҗ саналырга тиеш. Кайбер мисаллар.
Татарстан язучылары съезды партия өлкә комитетының конференц-залында узды. Ямьсез корылтай иде ул, бер-береңә пычрак мулдан ташланды анда, Мәскәүдән килгән вәкил, «Дружба народов» журналының баш редакторы Сергей Баруздин съезд ахырындагы чыгышында татар язучыларын бердәмлеккә чакырырга мәҗбүр булды хәтта.
Ямьсезлекнең берсе Салих абый Батталны гаепләү иде. Һәм ул съездны ташлап чыгып китте. Монда инде дәрәҗәле һәм хөрмәтле агайлар да тир түгеп тырышты. Шулай булмыйча, Батталны тәпәләргә җай чыкты бит! Аны корылтай башлануга ук, кем әйтмешли, каты тәнкыйть уты астына алдылар. Ул съезд алдыннанрак булган сайлауларга бармаган. Ә бармау сәбәбе менә нәрсәдә икән:
– Сайлау түгел бу! Бюллетеньдә бер генә кандидат. Димәк, мин, сайламыйча, аңа тавышымны бирергә тиешмен. Һәм менә мин сайламадым, сайламаска кушканны тыңладым…
Салих абый горур кыяфәттә, утыргычлар аралыгын тутырып дигәндәй чыгып китте. Хәзер генә ул сайлауга бармау егетлек саналмый…
Олуг язучыбыз милләтебез язмышы өчен иң нык борчылучылардан иде. Милли мәсьәләләрдә бәхәстә ул В. И. Ленин әсәрләренә таянды, өзекләрне күңеленнән китерә иде. Каршы якта торучыларны, Ленин болай кушкан, ә сез шуның киресен эшлисез, дип сүзеннән туктатыр иде. Хәер, милли мәсьәләләрдә Ленинның дөрес фикерләре генә тормышка ашырылса, дәүләт төзелеше, ил халыклары язмышы үзгә булыр иде канә.
Милли мәсьәләдә мине дә бер тапкыр төп башына утыртты Салих абый.
Матбугат йортының Тукай клубында язучылар җыелышы. «Чаян» журналындагы әдәби әсәрләр турында кыскача чыгыш ясарга миңа вәкаләт бирелде. Булдыра алганча сөйләдем, шөкер, шигырь-хикәяләр шактый басыла иде, бу хәлнең журналның татарча тиражы арта баруына (йөз мең данәгә якынлаша иде) файдасы тия иде. Әмма Салих абый соравын мин көтмәгәнчә каерып куйды:
– Нигә журналның русча тиражы миллионга җитә яза да татарчасы йөз меңгә дә тулмый?
Татарстаннан читтәге милләттәшләребез телебезне онытып баралар, аларның күбесе журналның русчасын алдыра дип кенә һәм башка сәбәпләр эзләп кенә акланып булмый иде. Шуңа күрә мин җавапсыз калдым. Ул чакта журналның гомуми тиражы миллионнан узса да, татарчасы моның уннан бер өлеше генә иде шул. Салих абый моның сәбәбен миннән яхшырак белә иде, әлбәттә, әмма ул милли мәсьәлә буенча сүз кузгатуның уңайлы җаен сизгер тотып алды. Шулай да аның бу җыелыштагы соравына – мине төп башына утыртуына без әйләнеп кайтмадык, без моны белмәдек.
Ә Салих абый милләтне саклауда, аны башка халыкларга олы итеп танытуда хөрмәтле бәяләнергә тиешле хезмәт башкарды. Аның иҗаты шуны раслый. Мисал