qanday tez fikrlagan bo‘lsa, shunday bir tezlik bilan Sho‘rtepaning kunchiqar tomoniga emaklab ketdi.
Quvayotganlar pala-partish, bemo‘ljal o‘q uzib, tepalik tomon asta-sekin surgalib kelayotganlarida Namoz tepalikni chaqqon aylanib o‘tib, otlarga yetib olgan edi. Yetovning boshida turgan bulutdek baland, qora qashqa otga bir sakrab mindi-yu, ustma-ust qamchi bosdi.
– Otlarni olib qochishyapti! – qichqirdi hali «qurshovda qoldik» deb vahimali dodlagan yigit.– Orqaga chekininglar, orqaga!
XI bob
CHO‘LDA BO‘LGAN MASLAHAT
Qipchog‘ariqning o‘ng sohili poyonsizdek tuyulgan to‘qayzor oromli tun qo‘ynida mudraydi. Oy chiqmagan. Tun haddan tashqari qorong‘i. Shuning uchun bo‘lsa kerak, yulduzlar charaqlab ko‘zni qamashtiradi, tun sukunatini yana ham oshirgandek bo‘ladi.
Qayerdadir bo‘ri uvillaydi, yovvoyi cho‘chqaning keksa kishilarning tomoq qirishiga o‘xshash xirrilagani eshitiladi. Yaqinginadagi ko‘lchadan qanotlarini shaloplatib, bir gala o‘rdak ko‘tarildi. Hali bo‘ri uliganda xavotirlanib, qulog‘ini chimirgan otlar, xavf o‘tib ketganiga ishondi shekilli, pishqirishib, yana g‘urt-g‘urt beda chaynashga tushdilar.
Atrofi yulg‘un, to‘rong‘u singari past o‘sadigan cho‘l daraxtlari bilan o‘ralgan qumtepada olti azamat yonboshlashib, o‘zaro suhbatlashib o‘tiribdilar. Yuraklari to‘la dard, hasrat. Sherniyoz endigina yigirma yoshga kirdi. Qosh-u ko‘zi tundek qop-qora, harakatlari chaqqon bu yigit garchi hamisha kulib tursa ham, yurganda, o‘tirganda ashula aytsa ham, yuragida qat-qat alamlari bor uning. Namoz akasiga o‘xshab ota-onadan juda erta judo bo‘lgan. Taniqul boyning sarqitini yeb katta bo‘ldi. Qo‘shiqlarga kuy-u ohanglarga limmo-lim to‘la qalbiga hozir ishq mehmon bo‘lgan uning. Qo‘shnisi Anorgulni sevib qolgan. Amakisi Suyarqul bobo bu yil uni uylantirib qo‘ymoqchi edi. Yozi bilan Hamdamboyning qo‘rg‘onida qattiq ishladi – haqqini olishi bilan to‘y boshlab yubormoqchi edilar…
– Namozboy, – suhbatga yakun yasamoqchi bo‘ldi qozoq yigiti Esergep, – sen bilasen, bu yolg‘iz bashim javli balalardi ko‘rdi. Xullas, bu baylardin haqqimizdi jalg‘iz so‘qis minan alabiz. Haq talasib, o‘lar minan necha tapqir mushtlashg‘anmen, avaxtalarda yotib chixtim. Xuday o‘mr bersa, o‘mrim axirig‘acheyin ular minan so‘g‘isaveramen. Bizga bastiq bo‘l, so‘g‘isqa basta bizdi, azamat! Sho‘ring qurg‘ur qalq ezilib ketdi. Axir, o‘larning yanini kim alat?!
Namoz chordana qurib, boshini quyi solib o‘tiribdi. Alamzada jo‘ralarining fikr-u mulohazalariga goh qo‘shilib, goh bosh chayqab e’tiroz bildirib qo‘yadi. Bolalikdan buyon ko‘rgan xo‘rligi hozir qaytadan jonlanib, jismini o‘rtab bormoqda. Yaralangan sherdek tez-tez pishqirib qo‘ymoqda. U o‘ch olishga tayyor. Lekin, o‘ch olishning paytimikan hozir? Ertaroq emasmikan? Xo‘sh, xo‘rlangan xalqning yonini olish uchun ishni nimadan boshlamoq kerak? Yo‘q, payti keldi, pichoq borib suyakka yetdi endi.
– Do‘stlarim, ko‘p mashaqqatli ishga qo‘l urmoqchimiz, – sekin boshini ko‘tardi Namoz. – Boshimizga og‘ir kunlar tushadi, buni o‘ylayapsizlarmi?
– Og‘irlikka chidamagan nomard! – bir og‘izdan deyishdi jo‘ralari.
– Qurbonlar ham berishga to‘g‘ri kelar…
– Haq yo‘liga boshimizni tikkanmiz.
– Qani, cho‘kka tush hammang! Ko‘cha-ko‘yda och-u sarson yurgan yetimlar haqqi, boylar eshigida qora yerning kemasidek ishlab, haqqini ololmay yurgan cho‘ri-yu qarollar haqqi, hokim-u to‘ralar qamchisidan boshi yorilgan alamzadalar haqqi, izzat-nafsi toptalgan yo‘qsullar haqqi, haqoratlar xo‘rlashlar, kamsitishlar belini bukkan mazlum-u mazlumalar haqqi boylar dunyosiga o‘t qo‘yamiz!
– O‘t qo‘yamiz! – qasam ichdi besh azamat.
– El boshiga qora tayoq, qo‘liga kishan, erkiga zavol bo‘lgan, qamchisidan qon tomgan hokimlar dunyosiga o‘t qo‘yamiz.
– O‘t qo‘yamiz!
– Bir boshga bir o‘lim, – sekin o‘rnidan tura boshladi Namoz.
– Bir boshga bir o‘lim, – jo‘ralari ham takrorlab, o‘rinlaridan qo‘zg‘alishdi.
Xo‘rlig-u haqoratdan, ochlig-u og‘ir mehnatdan tinkasi qurib, pajmurda bo‘lgan Zarafshon mazlumlarining hali butunlay so‘nib bitmagan qasoskor ruhi go‘yo shu olti azamatning vujudida jamuljam bo‘lgandek edi bu kecha. Vujudlari o‘t bo‘lib yonar, tomirlarida qasoskor qon gupirar; qo‘llari mushtga tugilgan edi bu yigitlarning.
– Otga mininglar! – buyurdi Namoz.
– Ne uchun dunyoga keldik?
Yaxshilik qilmasak biz, – o‘zi to‘qib o‘zi kuyga solgan she‘rni ashula qilib ayta boshladi Sherniyoz. Jumanpolvonning garchi ovozi do‘rillab chiqsa ham, Sherniyoz ashula boshladi deguncha, unga jo‘r bo‘ladigan odati bor. Tengqur, ko‘ngli yaqinligi uchunmi, masxaralab do‘stining jahlini chiqarmoqchi yoki ashula aytgisi kelibmi, ishqilib, albatta jo‘r bo‘lmasa turolmasdi.
– Ne uchun dunyoga keldik.
Yaxshini bilmasak biz, – deb Jumanpolvon ham cho‘lni boshiga ko‘tarib, ashula ayta boshladi. Bu yigit paxsakash bo‘lib mustaqil ish boshlagunga qadar Hamdamboyning uyida avval dastyor, so‘ng qarol bo‘lib xizmat qilgan. Boyning Dahbeddagi shohona qasrini yaxshi biladi. Xazina-yu dafinasi qayerga berkitilgan, uni kunduzi kim-u kechasi kim poylaydi, zimdan kuzatgan ekan.
– Hammasini birma-bir ko‘rsatib beraman! – deb qo‘ydi yo‘lga tushishlari bilan.
Ilgari Jumanboy kam ot mingan. Yo‘rtib borayotgan bedovning ustidan yiqilib ketishdan qo‘rqib, egarning qoshini mahkam changallagancha hammadan ortda borayapti. Namozning ikki yonida esa Sherniyoz bilan Esergep, Usta Kamol bilan Eshbo‘ri baqamti ketishayapti. Namozdan boshqa hech birida qurol yo‘q, yo‘g‘on-irg‘ay tayoqni ip boylab yelkalariga miltiq o‘rniga osib olishgan.
– Tezroq haydasang-chi, paxsakash! – deb qistaydi Sherniyoz.
– Ot yaxshi yurolmayapti, – bahona axtaradi qo‘rquvdan dag‘-dag‘ qaltirab borayotgan Jumanpolvon.
Tun yarimdan oqqanda otliqlar Shahob qishlog‘ining tor, qing‘ir-qiyshiq ko‘chalaridan o‘tib, Dahbedga kirib bordilar. Hamdamboyning shohona hovlisi qozilik, hokimlik mahkamalari joylashgan, attorlik, bazzozlik do‘konlari qator tizilib ketgan, azim chinorlar soya tashlab turadigan markaziy ko‘chada edi. Otliqlar darvoza yonida otdan tushib, ichkariga quloq soldilar. Qo‘rg‘onchaguzar tomonidan dovul qoqib yurgan tun qorovulining:
– Kim, bemahalda yurgan? – degan ovozi eshitildi.
– O‘zingsan, ahmoq, – deb qo‘ydi Sherniyoz.
Namoz xanjarini yalang‘ochlab, darvoza tirqishiga suqdi-yu zulfini tushirdi. Jumanboy ikkovlari sekin ichkari o‘tdilar. Darvozaxonadan chiqilgach, katta hovli boshlandi. Ikki tanobcha keladigan yerning chor atrofi oynavand imoratlar, uylardan birida xiragina chiroq yonib turibdi.
– Boy o‘sha yerda uxlaydi, – shivirladi Jumanboy, – xazina ham o‘sha yerda.
Xayriyat, boy yotish oldidan eshikni ichidan zanjirlamagan ekan. Dahlizga osongina kirib oldilar. Boybuva katta xotini Begioyim bilan bir o‘rinda bir-biriga teskari qarab, pish-pish uxlashar edi.
– Pardani tushir! – shivirladi Namoz.
Jumanboy pardani tushirayotganda, garchi hech qanday ovoz chiqmagan bo‘lsa ham, Begioyim uyg‘onib ketdi:
– Voy, kimsan?
– Assalomu alaykum, – dovdirab qoldi Jumanboy, – oyog‘ingizni uqalab qo‘yaymi?
– Nima? – sapchib o‘rnidan tura boshladi Begioyim.
– Tahoratingizga suv keltiraymi? – Jumanboy Begioyimni mazax qilarmidi yoki bolaligida, shu dargohda yurgan paytida yodlab olgan so‘zlarini takrorlarmidi –