– beixtiyor boshi yostiqdan bir qarich ko‘tarilib ketdi boyning.
– Sen bilan hisob-kitob qilgani keldim.
– O‘g‘lim…
– Jim, bo‘lmasa og‘zingdan otaman!
Jumanboy Begioyimning og‘ziga latta tiqib, ko‘rpaga o‘rab, ustiga katta gilam tashladi.
– Mana endi, xolajon, xudo xohlasa belingiz ham tuzalib qoladi, – dedi u kulimsirab, – bir terlab oling.
Hamdamboy: «Yordam bering!» – deb baqirmoqchi edi, yo‘q, jon shirin ekan, baqirolmadi. Lekin nimadir qilishi kerak… «E, xudo, e, xudoyim, yordam ber…»
– Qarzdorlar daftari qani? – so‘radi Namoz.
«Xayriyat, gap buyoqda ekan, xudoga shukur, o‘ldirmoqchi emas ekan…» ko‘nglidan o‘tdi boyning:
– O‘tirib olsam maylimi?
– Mayli!
Bay, bay, bay, Hamdamboy nimqorong‘ida haddan tashqari badbashara bo‘lib ko‘rinarkan. Bashang libos kiyib odam qiyofasida yurgan ekan u. O‘g‘irning sopidek ingichka bosh, cho‘ziq yuz, kattakon burun, chaqchaygan olako‘zlar – bamisoli hujumga chog‘langan bo‘g‘ma ilonning o‘zginasi deysiz.
– Qarzdorlar daftari qayerda? – takror so‘radi Namoz.
– Sandiqda.
– Kambag‘allar barmog‘i bosilgan tilxatlar-chi?
– Sandiqda, o‘g‘lim, sandiqda.
– Kalitni ber.
– Mana hozir…
Jumanboy nazdida boy xazinani poylab yotgan katta ajdarhoni-yu, Namozboy shu zaharli ilon bilan olishmoqqa bel bog‘lagan bahodirni eslatib turardi. Ajdarho hali yengilgan emas, hozir u qarshi hujumga o‘tib, og‘zidan olov purkab, hammayoqni kunpayakun qilishi mumkin. «E, xudo, o‘zing panohingda asra», shivirladi Juman polvon.
Uyog‘i juda tez yurishib ketdi. Ko‘z yumib ochguncha, ajdarhoning og‘ziga kir latta tiqib, oq shoxi sallasiga qo‘l-oyog‘ini bog‘lab, sovqotmay yotsin deb uning ham ustiga qat-qat ko‘rpa bosdilar.
Tilxatlar-u qarzdorlar daftari temir sandiqda ekan, Boybuva to‘g‘ri aytibdi. Tillo-yu kumushlar yerto‘laga berkitilgan, deb hali Jumanpolvon yolg‘on aytmagan ekan. Pastga olib tushadigan yo‘l taxmondagi temir sandiq ostida deb taxmin qilib yurardi u, taxmini ham to‘g‘ri chiqdi.
Og‘ir sandiqni taxmondan arang pastga olishdi.
– O‘zing tushib chiqa olasanmi? – qop-qorong‘i tuynukchadan yerto‘laga ko‘z tashlab dedi Namoz.
– Shamni yaqinroq tuting, – iltimos qildi Jumanpolvon, – yo‘q, yaxshisi qo‘limga bera qoling.
Xiyol o‘tmay Jumanpolvon kichik bir sandiqchani qo‘ltiqlab chiqdi. Bir miltiq, sakkiz otar to‘pponcha, bir xalta o‘qni ham o‘ljaga olib, shoshilib tashqariga chiqdilar.
Hovlida hamon jimlik, tiq etgan ovoz yo‘q. Faqat og‘ilxonadagi otlar tashqaridagi otlarning hidini olib, ahyon-ahyonda qisqa-qisqa kishnab qo‘yishyapti. Qo‘shni hovlida qanotlarini patillatib xo‘roz qichqirdi.
– Xayriyat, – dedi Namoz otiga sapchib minarkan, – ishni beg‘alva bitirganga o‘xshaymiz.
Qozixona tomondan haligi shaqillatib dovul qoqib yurgan qorovulning:
– Kim u bemahalda yurgan? – degan uyqu aralash ovozi eshitiladi yana.
– O‘zingsan, ahmoq! – deb qo‘ydi Sherniyoz otiga qamchi bosarkan.
Qamishzor oralab o‘tgan so‘qmoqdan yelib borayotgan Namoz Qipchog‘ariq bo‘yiga yetgach, otning boshini tortdi. Jumanboy juda orqada qolib ketgan ekan, yetib kelishini kutib turishdi.
– Otdan tushinglar, – buyurdi nihoyat Namoz. – Eshbo‘ri, sen hisobga ustaroqsan, sandiqdagi tangalarni sana, tillosini tilloga, kumushini kumushga ajrat. Usta Jalol O‘klonga boradi, Sherniyoz – Qo‘shqo‘rg‘onga, Juman Jarqishloqqa, Esergep Marg‘ilontepaga boradi. Tushundinglarmi? Boyda kimning qancha haqi borligi yodlaringda bormi?
– Bo‘lmasam-chi.
– To‘g‘ri borib eshigini qoqing-da, ma, haqingni ol, deb, tangani tashlab ketavering. Bu ishlar tong otguncha bitishi kerak. Ertaga quvg‘in boshlanadi, qo‘lga tushib qolishimizdan xudo asrasin. Eshbo‘ri, tangalarni teng oltiga bo‘l, bittanga ortiq ham, bittanga ham kam bo‘lmasin.
– Tangalar ortib qolsa nima qilaylik? – so‘radi Usta Jamol.
– Ortganini guzarlarga sochib keting… ishlarni bitirib Oqdaryoning kichik kechuviga darhol yetib borasizlar, o‘sha yerda uchrashamiz. Kelishdikmi?
– Kelishdik.
– Esergep, o‘t yoq. Mana bu tilxat-u qarzdorlar daftarini kuydirib, kulini shamolga uchir. Sandiqchani ham yoqib tashla…
Ertasiga Dahbedda juda katta shov-shuv-u mish-mishlarga sabab bo‘lgan yana bir voqea ham bo‘lib o‘tdi-ki, olomon bu ish xudoyi taolo tomonidan sodir bo‘ldimi yoki bandayi ojizi bajardimi – anchagacha bilolmay turdi. Namoz choshgoh mahalida Dahbedning katta bozorida savdo eng avjiga chiqqan bir pallada, ikki-uch yigit qurshovida kunchiqar taraf darvozadan ot qo‘yib kirib keldi-yu, hovuchlab kishilarning boshidan kumush-u tillo tangalarni socha boshladi.
XII bob
QAMCHISIDAN QON TOMGAN HOKIM
Uch-to‘rt kundan buyon Dahbed osmonini qop-qora bulutlar qoplab olgan – yog‘ib-yog‘maydi, ketib, ketmaydi. Atrof bamisoli to‘nkarilgan qozondek, dillarga g‘ashlik, ko‘ngillarga xafaqonlik tashlab turibdi.
Sodir bo‘lmish voqealar tufayli dilgir qolib, qovog‘ini Dahbed osmonidek uyib olgan Mirza Hamid foniy dunyo tashvishlaridan хoli bo‘lib andak huzur-halovatga berilish umidida tush paytida uyga qaytdi.
Bir tomoni o‘zining tirishqoqligi, yana bir tomoni Hamdamboyning soyai davlatida dastyorlikdan bo‘lis hokimligigacha unib-o‘sgan, yana shu boyning izmidan chiqmay boy-u badavlat bo‘lib olgan Mirza Hamid Hamdamboydan bir xislati bilan ajralib turardi. Xotin olib, xotin qo‘ygan mulkdorlarni boy yomon ko‘radi. Boylikni huda-behuda sovurgan, maishatga mukkasidan ketgan boyvachchalarni xush ko‘rmaydi. Mirza Hamid bo‘lsa, uning aksi. Xudo urgan xotinboz, tengqurlari unga «Ma’rakaga borganda ham ayollar davrasida osh yemasa ko‘ngli joyiga tushmaydi», deb hazillashib yurishadi. Endigina o‘ttiz yoshga kirgan bo‘lishiga qaramay uch bora uylandi. Daryo bo‘yidagi baliqchi cholning uyida ba’zan tongotar bazmlar qurishadi. Mazlumlar uning haqida: «Hokim ko‘changdan o‘tsa, qizingni xudo urdi», degan gaplarni aytadi. Mirza Hamid baland bo‘yli, bug‘doyrang yuzlari sergo‘sht, qosh-ko‘zlari qop-qora, kichkina qora mo‘ylovchasi o‘ziga xo‘p yarashib tushadigan ko‘rkam yigit. Ayniqsa, hokimlik libosini kiyib, qo‘sh ot qo‘shilgan kolyaskaga o‘tirganda savlati yana ham ortib, naq shahzodalarga o‘xshab ketadi. Ko‘cha-ko‘ydan o‘tib qolganda ayollar chachvon ostidan mo‘ralashib, negadir: «Xudoyo chaqchaygan ko‘zlaringni hakka cho‘qisin», deb qo‘yishadi.
G‘alati fe’li bor uning: amali va boyligi o‘zidan andak yuqori bo‘lgan zotni ko‘rib qolsa yalab-yulqab, naq kuchuk boladek oyoqlari ostida yotib oladi. O‘zidan pastroqni ko‘rganda-chi, uni oyoqlari ostiga olib tamom bo‘lguncha ezg‘ilaydi, tenglarni esa mensimay g‘urur-iftixor bilan muomala qiladi ularga. «Hokimning qamchisidan qon tommog‘i darkor, – deb maslahat beradi boshqa bo‘lis hokimlariga, – avom bamisoli aravaga qo‘shilgan ot, qamchilasang yaxshi tortadi…»
Mirza Hamid Hamdamboyning maslahat-u ko‘rsatmasi bilan solig‘-u har xil to‘lovlarni ikki barovar ko‘paytirib yuborgan. Ilgari ko‘cha solig‘i, o‘tin puli, qal’a to‘lovi, to‘rasiylov, navkarboqar degan soliqlar bo‘lmasdi, hammasini shu ikkovlari o‘ylab chiqarishdi.
Hokimni darvozaxona