Йўқ… қарамай чиқиб кетдим. Жаҳл келганда ақл кетади…
– Хижолат бўлманг, зарари йўқ. Ҳужжатлар вақти келиб яна қўлингизга тушса қараб қўярсиз. Мен кўп ёзмаганман. Ёзганларим аниқ эсимда: “Агар ҳалол олим мингта бўлса, мингдан бири домла Иноятулло, у шу мингнинг олдинги қаторида туради. Агар биттагина бўлса, демак, у шубҳасиз – домла Иноятулло”. Мени қийнашмади. Бошқа сўроққа ҳам чақиришмади. Шунга то ҳозирга қадар ҳайронман. Балки мен ёзиб берган қоғоз йўқотилгандир. Балки имзо бошқа қоғозга кўчирилгандир, буниси менга қоронғи. Мен ҳали ҳам ўша фикримда қатъий тураман: домла Иноятуллодай олим олдида биз сариқ чақа қимматига ҳам эга эмасмиз. Бундай дейишимга асос борми? Бор. Сиз айтинг, азизим, бизни тарихчи олим дейиш мумкинми?
Суҳбатнинг бу тарзда бурилиши Анварни ажаблантирди, бундай саволнинг берилиши эса ўйлантирди.
– Мен сиздан жавоб кутяпман, меҳрибоним, – деди Ҳикмат Ўролов. – Айтинг, бизни тарихчи олим дейиш мумкинми?
– Агар кеча бошқа гап айтиб, бугун бошқасини даъво қилаётганимиз назарда тутилса…
– Бу бошқа масала. Айтиш мумкинки, бу иймон масаласи. Унвонлар, илмий даражалар ҳам бошқа масала. Сиз менга бир сўз билан жавоб беринг: “ҳа”, ёки “йўқ”! Сўнг жавобингизни албатта изоҳлаб ҳам берасиз.
Ҳикмат Ўролов Анварнинг кўзларига тикилиб кулимсиради. Анвар бу саволга ақли етган даражада жавоб бера оларди, аммо унга мезбоннинг асл мақсади қоронғу эди. Шу боис жавобга шошилмади.
– Сиз қийналманг. Ўзим айтиб қўя қолай: йўқ! Сабаб: бир куни домла Иноятуллонинг уйларига борсам, заррабинга тикилиб ўтирибдилар. Сизда заррабин борми? Ҳа, менда ҳам йўқ. Хуллас, бир археолог олим домлага узум данакларини берибди. Данакнинг умри салкам минг йил эмиш. Археологнинг айтишича, Эски шаҳардаги қазилма пайтида ҳожатхона ўрнидан топилган эмиш. Домла Иноятулло археологлар билан яқин эдилар. Сиз археологлар билан охирги марта қачон учрашгансиз? Учрашганим менинг ҳам ёдимда йўқ. Хуллас, ўшанда: “Домла, бу сизга нима учун керак?” деб сўрадим. Домла: “Ҳақиқий тарихчи олим шуларгача аниқ билиши шарт. Ҳусайни узум ҳозир қандай, минг йил ва аввал қандай бўлган, минг йил ичида табиат қандай ўзгаришларни, нима сабабдан бошидан кечирди – биз билмасак, ким билади? Тарихий воқеалар билан табиатдаги ўзгаришлар орасида узвий боғланиш йўқми?” Хуллас, ўшанда ҳақиқий тарихчи олим – домла Иноятулло деб ишонганман. Биз китоб ўқиб, таҳлил қилиб, тарих илмини яратяпмиз, деб кериламиз. Бу китобларни бизгача кимдир ёзиб кетган. Биз фойдаланаётган адабиётларни араб ҳам, форс ҳам, фарангими немисми, жуҳудми ё русми, ким бўлса бўлсин, ёзган. Маълум бир ҳақиқатга ҳар бири ўз миллати фойдаси нуқтаи назаридан ёндошган ва баҳо берган.
– Худди шу нуқтада хато йўлга қадам қўйганмиз, – деди Анвар. – Биз қўлимизга жуҳуднинг китоби тушса, тарих шундай эди, деб жавраймиз. Немисники тушса, йўқ, бунақа эди, деб туриб оламиз. Мана, тарихга икки хил муносабатга ўзимиз ҳам гувоҳ бўлдик. Кечагина ундай девдик, бугун эса бундай. Қадимда шундай ҳол юз берганми? Берган…
Анвар