keladi.
– Shoshmanglar, popuklar, shoshmanglar, qoravoylar, yana besh-o‘n marta qoqay, hammalaringga yetadi.
Qarabsizki, hammamiz tutga to‘yib olamiz. Ayvonda esa uchta kattakon xum qatorlashib turadi. Har bittasi mendek keladi. Habiba buvi shinni pishirib shu xumlarga to‘ldirib qo‘yadi. Qish bo‘yi qachon kelsangiz, shinniga to‘yasiz.
Shunday qilib, Ermon buva har qachon Oltmishvoyni gapirganida oyimga ergashib ularnikiga borganim esimga tushadi. Ayni tut pishig‘i edi. Ermon buva tut qoqib berdi. Habiba buvi yuvib, tozalab sopol laganga to‘ldirib keldi. Maza qilib yedik. Keyin Habiba buvi kuyunchaklik bilan tushuntirdi.
– Tut yurakni o‘rtab yuboradi, ko‘paygurlar. Yuringlar, choy ichamiz.
Oldinma-keyin tizilishib pastak hujraga kirdik. Tokchalarga eski barkashlar bezak qilib qo‘yilgan xonaga kirishim bilan eng avval nonga ko‘zim tushdi. Bunaqangi chiroyli nonni birinchi ko‘rishim edi. Ustiga sedana sepilgan, qip-qizil patir non. Qiziq, nonni negadir devorga mixlab qo‘yishibdi. Bir chekkasi kemtik.
– Oyi-i, non! – dedim yalinib.
Oyim yarq etib qaradi-yu, labini tishlab bosh chayqadi. Bildimki, onam uyalyapti. Endi Habiba buviga tarmashdim. Bilaman, dunyoda Habiba buvidan saxiy odam yo‘q.
– Buvi, non, – dedim yana o‘sha ohangda. Devordagi nonni ko‘rsatdim. – Buvi, no-o-on!
Qiziq, negadir Habiba buvi bu safar saxiylik qilmadi.
– Bu nonga tegib bo‘lmaydi, ko‘paygur, – dedi boshimni silab. – Qorningni qorachig‘idan aylanay, tegib bo‘lmaydi. Bu non Oltmishvoy akangniki. Ko‘rdingmi, bir chetini tishlab ketgan. Kelganida yana bitta tishlaydi-da, qolganini senga beraman. Ana, Oltmishvoy akang ham senga qarab turibdi.
Qarasam, nonda chindan ham Oltmishvoy akaning tishlagan izi ko‘rinib turibdi. Nonning tagida esa o‘zining surati. Surat negadir sarg‘ayib ketgan. (Habiba buvining ko‘z yoshi tomaverib sarg‘ayib ketganini keyin tushunganman.) Suratda dengizchilarning kokildor shapkasini kiygan qop-qora yigit jilmayib turibdi.
– Qurut yeysanmi? – dedi Habiba buvi yana boshimni silab.
Oyimga qarasam, qovog‘ini solib turibdi. Indamay qo‘ya qoldim. Tashqariga chiqqanimizdan keyin onam dashnom berdi.
– Uyatga o‘ldirding-ku, bolam. Nonni Oltmishvoy akangga atab qo‘yishibdi, bildingmi? Oltmishvoy akangdan qoraxat kelgan, tushundingmi?
Nimani tushundim, nimani tushunmadim, bilmayman-u, ammo Ermon buvaning gaplariga ishongim keladi. Erta-indin Oltmishvoy aka giroy bo‘lib keladi. Ermon buva uning komandiriga xat yozdiradi. Sen yaxshi bolamas ekansan, deydi. Mana, Oltmishvoyim giroy bo‘p keldi-ku, sen bo‘lsang uni o‘ldi deyapsan, deydi… Keyin ola sigirni sotib to‘y qilishadi.
Ermon buva Oltmishvoy akaning ta’rifini rosa keltirganidan keyin har kuni aytadigan afsonasini boshlaydi. Shu cho‘pchagi menga hech yoqmaydi: qo‘rqaman. Ammo hadeb qaytaravergani uchun yodimda qolgan. Qiziq, negadir jo‘raboshimiz xuddi shu cho‘pchakni yaxshi ko‘radi.
– Buva, – deydi yalinib. – U yurt bilan bu yurtni aytib bering.
Ermon buva jon deb rozi bo‘ladi.
– Bo‘pti, qoravoylar, popuklar, yaqinroq kelinglar.
Aytmoqchi, Ermon buva hech qaysimizni otimizni bilmaydi. O‘g‘il bolalarning hammasi uning uchun qoravoy, qizlarning hammasini oti popuk. Bundan tashqari hech kimni sen demaydi, hammani sizlab gapiradi.
U nosni yana otib oladi-da, afsonasini boshlaydi:
– Bir bor ekan, bir yo‘q ekan… Bir-biri bilan qo‘shni turadigan ikkita yurt bor ekan. – Ermon buva birdan jimib qoladi-da, qizlardan biriga dashnom beradi. – Hoy popuk, ukangizni burnini artib qo‘ying, tasadduq!
«Popuk» birovning ukasi bo‘lsayam, etagini qayirib yonida o‘tirgan bolaning burnini artishga majbur bo‘ladi.
– Barakalla! – deydi Ermon buva mamnun bo‘lib. – Shundoq qilib desangiz, u yurtdagilar ham, bu yurtdagilar ham tinchgina bug‘doyni sepib, molini boqib yurarkan. Ammo-lekin tasadduqlar, g‘alamis degani o‘sha zamonlardayam bor ekan-da! O‘rtaga g‘alamis aralashib ikki yurtning orasini buzibdi. U yurtning ichiqora odamlari o‘z podshosini yo‘ldan uribdi. «Bu yurtda shunaqangi yaylovlar borki ot minib uch kun choptirsangiz u boshidan bu boshiga yetolmaysiz», debdi. «Bosib olsangiz xazinangiz oltinga to‘ladi», debdi. Bu yurtning ichiqora odamlariyam o‘z podshosini ko‘ngliga g‘ulg‘ula solibdi. «U yurtda shunaqangi bog‘-rog‘lar borki, jannatga o‘xshaydi», debdi. «Bosib olsangiz xazinangiz oltinga to‘ladi», debdi.
Ermon buva nosini tupurib birdan Toyga ko‘zi tushib qoladi.
– Iya, qoravoy, sizniyam burningiz oqib ketdi-yu, artib oling, tasadduq!
– Qo‘yavering, buva! – deydi jo‘raboshimiz bilag‘onlik qilib. – Artgani bilan foydasi yo‘q. Buniki qaynab chiqaveradi.
Toy jahl bilan «shilq» etib burnini tortadi. Zum o‘tmay yana oqib ketganiga parvo qilmaydi. Ermon buva bo‘lsa berilib hikoya qiladi.
– Shundoq qilib, u yurtning podshosi ham, bu yurtning podshosi ham lashkar to‘plashga kirishibdi. Tag‘in qanaqa lashkar deng! Har bittasi mening Oltmishvoyimga o‘xshagan norg‘ul yigitlar emish. Yigitlarning mo‘ysafid otalari, keksa onalari g‘amboda bo‘lib qolishibdi. Urushdan kimga foyda-yu, kimga ziyon, deyishibdi. Urush qilib xazinasini boyitadigan podsholar-u bolamizni ajalning og‘ziga yuboradigan bizmi, deyishibdi. Ammo kambag‘alning dodini kim eshitardi, tasadduqlar! U yurtning lashkari bu yurtnikiga ot suribdi. Bu yurtning lashkari u yurt ustiga bostirib boribdi. Shundoq qilib desangiz, qirg‘in-barot boshlanibdi. Ne-ne oydek qizlar oyoqosti bo‘pti, beshikdagi bolalar onasidan, onalar bolasidan ayrilibdi. Popukday qizlar, nozaninday juvonlar, norasida bolalar Xudoga nola qilishibdi. «Podsholar bir-birining yurtini bosib olaman desa bizda nima gunoh», deyishibdi. «Nimaga bizni onamizdan judo qilasan, akamizdan ayirasan?» deyishibdi. Lekin ularning nolasi Xudoga yetib bormabdi.
Ermon buva jimib qoladi. Xazinasini oltinga to‘ldiraman deb urush ochgan u yurtning podshosini ham, bu yurtning podshosini ham yomon ko‘rib ketaman. Onalarni bolasidan, bolalarni onasidan judo qilgan u yurtning g‘alamis odamlarini ham, bu yurtning g‘alamis odamlarini ham yo‘q qilib tashlagim keladi.
– Iya, qoravoy, ishtonni ko‘taring, ishtonni, – deydi u kulimsirab. – Bulbulingiz ko‘rinib ketdi-ku, tasadduq.
Shosha-pisha ishtonni ko‘taraman.
– Barakalla, tasadduq! – deydi Ermon buva jilmayib.– Umringizdan baraka toping… Shundoq qilib, qirq yil qirg‘in bo‘libdi. U yurt ham, bu yurt ham vayronaga aylanibdi. Yo tavbangdan ketay, tasadduqlar, ne-ne daryolar qurib ne-ne bog‘lar kultepaga aylanibdi. Boringki, yilt etgan bitta giyoh qolmabdi. Tikkaygan bitta daraxt qolmabdi. Jamiki parrandalar-u darrandalarga qiron kepti. Oxiri daraxtlar-u o‘t-o‘lanlar, daryolar-u qushlar Xudoga nola qipti: «Urushni qiladigan-ku odamlar, bizda nima gunoh», debdi. «Sen bizni odamlar uchun yaratgan eding-ku, nimaga odamzod bizga qiron keltiradi», debdi. «Odamzodning fe’li shunaqa yomon bo‘lsa biz nima qilaylik», deb yig‘lashibdi. Ana o‘shanda Olloyi taoloning qattiq qahri kepti. U yurtni ham, bu yurtni ham cho‘l-biyobonga aylantirib tashlabdi. U yurtda ham, bu yurtda ham, bironta qimirlagan jon, na bitta daraxt, na bitta o‘t-o‘lan, na bir tomchi suv – hech nima qolmabdi. O‘shandan buyon oftob ham shu yurtlarni chetlab o‘tarmish. Shamol yaqiniga bormasmish. Qush uchmasmish. U yurt ham, bu yurt ham zimistonga aylanib qolgan emish.
Ermon buva nosini tupurib chuqur xo‘rsinadi. «Ana shunaqa gaplar», degandek ma’nodor bosh chayqab qo‘yadi.
– Mana, tasadduqlar, pashist deganiyam jazosini oldi-ku. Meni Oltmishvoyim ham pashistni jazosini beraman deb qilich o‘ynatib yuribdi-da. Bo‘lmasa Azob dengizda suzish osonmi! – U menga qarab ko‘zini qisib qo‘yadi. – Oltmish akangizni-chi qilichi bor. Alpomishnikiga o‘xshab qirq gaz keladi. Qaytib kelgandan keyin o‘sha qilichni sizga beraman.
…Ermon buva va’da qilgan Oltmishvoy akaning qirq