sizga nima foyda!
– Unaqa demang, ovsinjon. – Oyim unga ta’nali qarash qildi. – Bu dunyodan hech kim hech narsa orqalab ketmaydi, o‘rgilay. Bolalarim buyoqda otasining bag‘rida yayrab yursin-da qizim uyoqda tirik yetim bo‘lib yursin… Shuyam diyonatdanmi? Bunaqa gapingizni bir aytdingiz, ikkinchi qaytarmang, ovsinjon.
Boshqa xotinlar oyimning so‘zini ma’qullab chuvullashdi:
– To‘g‘ri aytasiz!
– Oxiratni o‘ylagan odam shundoq qiladi.
– Ammo-lekin… – Oyim ovozini pasaytirdi. – Adasi men borganimni bilmay qo‘ya qolsinlar. Qiz bo‘lib u kelmaydi-yu, ona bo‘lib sen borasanmi, deb dillari og‘riydi… Erta-indin qizimning o‘zi keladi.
Bashor opam ertasiga emas, uch kundan keyin keldi. Dadam bodom soyasida cho‘kkalab o‘tirgancha, arraning tishini egov bilan qayrar, oyim oshxonada, men esa supada ukam bilan kurash tushayotgan edim. Gurji kuchugim darvoza tomonga yugurdi. Ko‘kshoyi ko‘ylak kiygan Bashor opamni darrov tanidim. Opam kuchukni ko‘rib, darvozadan kiriboq to‘xtab qoldi. Dadam bir zum tikilib qaradi-da, garangsibroq o‘rnidan turdi. Kuchukni haydash bahonasida opam tomon chopdim. Opam uch-to‘rt qadam bosdi-yu, ko‘zida yosh bilan hayqirib yubordi:
– Adajon!
Dadam bir qalqib ketgandek bo‘ldi.
– Iye, iye, – dedi ovozi titrab. Keyin oshxonaga qarab qichqirdi. – Hoy, bu yoqqa chiq, qizing keldi!
Bashor opam dadamning quchog‘iga o‘zini otdi.
– Yig‘lama, ona qizim, yig‘lama. – Dadam Bashor opamning sochini silar ekan, ko‘zlari namlandi. (Uning ko‘zida hech qachon yosh ko‘rmagan edim.) – Bormisan, oppoq qizim.
Opam dadamning bag‘ridan chiqishi bilanoq oyim quchoqlab oldi.
– Voy o‘zimning qochqoq qizimdan aylanay! – dedi Bashor opamning yuzidan o‘pib. – Voy, o‘zimning to‘ng‘ich qizimdan o‘rgilay!
Boyadan beri nariroqda bola ko‘tarib iljayib turgan pochchamni endi ko‘rishdi. Dadam pochcham bilan ham quchoqlashib ko‘rishdi. Singilcham birpasda qo‘lma-qo‘l bo‘lib ketdi. Opam, aka-ukalar birinchi jiyanimizni «xomtalash» qilib yubordik.
O‘sha kuni dadam o‘z qo‘li bilan osh damladi. Hatto pochcham ikkovlari jinday-jinday vino ham ichishdi.
…O‘shandan keyin bironta bayram shunchalik esimda qolgani yo‘q.
BOZOR
Akalaring bo‘lishi ham yaxshi, ham yomon. Yaxshiligi shuki, bolalardan kaltak yemaysan. Arifmetikadan ikki olmaysan. Yomonligi shuki, nuqul akalaringning kiyimini kiyasan. Masalan, mana bunday. Katta akamga etik oberishadi. Bir yilmi, ikki yilmi o‘tgandan keyin katta akamning oyog‘i katta bo‘lib ketadi. Etik kichkina akamga o‘tadi. Kichkina akamning oyog‘iyam bir joyda turavermaydi-da. O‘sadi, etik sig‘maydi. Ana endi etik bizniki! Faqat bizga yetib kelguncha etikning tagi Naim sartaroshning iyagidek sip-silliq bo‘lib ketadi. Aslida, buyam yomonmas. Qishda yaxmalak uchishga maza. Ammo tagining ko‘chib ketgani yomon. Cho‘lda bir oy yurib chanqagan tuyadek suv demaganni yamlamay yutadi. Bora-bora ukamga dabdalasi chiqqan etik tegadi. Telpak masalasi ham shundoq. Katta akamdan kichkina akamga, kichkina akamdan menga, mendan ukamga yetib borguncha, telpakmas, taqiri chiqqan bir parcha teri qoladi. Valiga maza! Akasi yo‘q, ukasi yo‘q. Zebi xola unga doim yangi kiyim olib beradi. Shundoq deyman-u dadamga ham qiyin. Hammamizni baravar yasantira olmaydi. To‘g‘ri, gohi-gohida biz kichkinalarning ham g‘amini yeb turishadi. Kuz kunlaridan birida shunday quvonchli voqea bo‘ldi. Kechasi hamma yotganda dadam bilan oyim maslahatlashib qolishdi. Rostini aytsam, gap poylaydigan odatim bor. Poylamoqchi emasdim-u o‘zlari gaplashib qolishdi. Eshitish kerakmi, kerak!
– Salqin tushib qoldi, – dedi oyim o‘ychan ohangda.– Bolalarning egnida yo‘q, boshida yo‘q. Ayniqsa kichkinalarga qiyin.
Dadam anchagacha indamadi. Chamasi, qayerdan pul topishni o‘ylardi.
– Echkini sota qolamiz, – dedi nihoyat bir qarorga kelib.
– Takanimi? – Bu oyimning ovozi edi.
– E, uni qanchaga olardi? – dedi dadam hafsalasiz ohangda. – Narigisini sotamiz. Besh yuzlarga obqolar.
Tushundim. Bundan chiqdi. Qoraquloqni sotishmoqchi. Erta bahorda echkimiz odatdagidek ikkita tuqqan edi: biri erkak, biri urg‘ochi. Urg‘ochisining o‘zi oq, qulog‘i qora. Aka-ukalar unga Qoraquloq deb ot qo‘yganmiz. Echkimga achindim. Yaxshi, yuvoshgina edi. Chamamda, oyim ham shuni o‘ylardi shekilli, sekin gap qo‘shdi:
– Qochirib olsak bolalarga sut mo‘lroq bo‘larmidi?
– Boshqa iloji yo‘q-da! – dedi dadam tajangroq bo‘lib. – Jilla qursa, bittasiga pufayka olib berish kerak. Bultur ham maktabga akasining choponini kiyib bordi.
Ha, demak, pufayka meniki bo‘ladi. Negaki, ukam hali maktabga bormaydi. Yengining uchiga charm qoplanganidan olaman. Sinfimizda faqat Valida shunaqa pufayka bor. Zebi xola naqd to‘rt yuz so‘mga obergan. Valining o‘zi aytgan.
– Bozor kuni Tezakopga olib tushaman, – dedi dadam ishonch bilan.
Biroq dadam juma kuni shamollab yotib qoldi. Shanba kuniyam o‘rnidan turolmadi. Kechqurun yana echki sotishning maslahati bo‘ldi.
– O‘zing bora qol, – dedi dadam yotgan joyida.
Onam mung‘ayib qoldi.
– Voy, men bozorni bilamanmi? – dedi bo‘shashib. – Bir-ikki marta mol sotib yurgan bo‘lmasam…
Dadamning jahli chiqib ketdi.
– Nima, bozorga tushadiganlarning shox-butog‘i bormi? Hammayam senga o‘xshagan odam-da! Ja bo‘lmasa, bitta-yarimta dallolning qo‘liga o‘n so‘m bersang, sotib beradi. Ammo besh yuzdan kamiga ko‘nma. Zotli mol, degin!
Ertasiga tong qorong‘isida oyim meni sekin turtib uyg‘otdi.
– Qani, tura qol, bolam, echkini haydashib borasan.
«Nimaga, qayoqqa», deb o‘tirmadim. Bilaman, akalarim haydashib borsayam bo‘lardi-yu, unda pufaykadan quruq qolaman-da.
G‘ingshibroq bo‘lsayam turdim. Oyim echkini sog‘ib bo‘lguncha tong yorishdi. Keyin u Qoraquloqni yetakladi, men tol xivich olib, orqasidan yo‘lga tushdim. Qoraquloq ham uyqusirab turgan ekan shekilli, indamay ketaverdi. Faqat darvoza oldiga borganda onasi bilan akasi tomonga qarab qisqagina ma’rab qo‘ydi: xayrlashdi chamamda.
Tuproq ko‘chadan boryapmiz. Oldinda oyim, ketidan echkim, uning ortidan men. Echkim tuproqni changitib, dik-dik qilib boradi. Ora-chora ko‘chaga to‘kilgan yong‘oq xazonlarini chimdib, kalta dumini likillatib-likillatib qo‘yadi. Xivich bilan urmasam ham o‘zi ketaveradi. Men ko‘chaga to‘kilgan yong‘oqlarni terish bilan ovoraman. Kechasi shamol bo‘lganga o‘xshaydi: rosa yong‘oq to‘kilibdi. Birpasda ikki cho‘ntagim to‘lib chiqdi. Oyim ora-chora to‘xtab, norozilik bilan orqasiga qarab qo‘yadi.
– Yura qolsang-chi, hali-zamon bozor tarqab ketadi!
Tezakop deganiyam, juda olis ekan-da! Avval qora moy hidi anqib turgan temiryo‘ldan o‘tdik. Keyin mashinalar g‘izillab borayotgan ko‘chalar chetidan yurdik. Oyog‘imda oyoq qolmadi. Nihoyat bozorning temir panjarali darvozasidan ichkari kirdik. Voy-bu! Shuncha odam qayoqdan kelgan? Hammayoq qiy-chuv, hamma shoshgan! Ana, bir chekkada guvillab olov yonyapti. Qozondan qizigan yog‘ning oppoq tutuni chiqib turibdi. Vuy, anavi baliqni! Mening bo‘yimday keladi-ya! Yog‘och ustundagi mixga jag‘idan ilib qo‘yishibdi. Kir xalat kiygan mo‘ylovli kishi kapgirni o‘ynatib baqiradi:
– Kep qoling, laqqa baliq! Laqqa baliq! Qatidan qovurib beray?
Undan nariroqda kattakon doshqozonda osh damlab qo‘yilibdi. Zarchava solingan, sap-sariq. Og‘zimning suvi kep ketdi. Iye, ana kabob! Qop-qora kabobpaz bidir-bidir qilib xaridor chaqiradi.
– Yeganlar darmonda, yemaganlar armonda, dumba-jigar!
Qarang,