Qo‘li hamon bilinar-bilinmas titrar edi. Nihoyat, jahl bilan o‘rnidan turdi. Onam vahima ichida unga termildi.
– Qayoqqa? Hoy adasi, o‘zingizni bosing.
– Achinskaga boraman, – dedi dadam sekin. – Ariza yozdiraman.
Shunday dedi-yu, eski choponini kiyib, chiqib ketdi. Peshinga yaqin tekis qilib yozilgan allaqanday o‘rischa xat ko‘tarib keldi.
Keyin bilsam, dadam to‘g‘ri qilgan ekan. Uni ikki-uch hafta sudrab yurishdi-yu hammasi tinchib ketdi. Faqat Dalavoy keyinroq, nalugchi bo‘lganidan keyin boshqa yo‘l bilan qasdini oldi. Biroq Achinskaning yordam berganini dadam ko‘p yillar hammaga gapirib yurdi.
Mening go‘dak shuurimga esa pora – dunyodagi eng harom narsa, degan tushuncha mixlanib qoldi. To‘g‘ri, keyin ham, poralar-u poraxo‘rlarning har xilini ko‘rdim. Birovga orden berish uchun pora oladiganlarni-yu yaxshiroq uydan joy olish uchun pora beradiganlarni ham, birovning bolasini institutga olib kirish uchun pora oladiganlarni-yu o‘zining chalasavod bolasini o‘qishga joylash uchun pora beradiganlarni ham ko‘rdim. Birovga kamyob narsani navbatsiz to‘g‘rilash uchun pora oladiganlarni-yu o‘sha narsani boshqalarga uch bahosiga pullash uchun pora beradiganlarni ham, birovni amal stoliga o‘tqazish uchun pora oladiganlarni-yu o‘sha kursiga o‘tirib, berganini o‘n hissa qilib qaytarib olish uchun pora beradiganlarni ham ko‘rdim. O‘zining qizi tengi xodimini dachasiga sudraydigan ipirisqi amaldorlarni-yu ishini bitirish uchun begona to‘shakka bemalol yotadigan ayollarni ham, pora olib qiya bo‘lib ketganlarni-yu yana pora berib, qutulib chiqish yo‘lini topadiganlarni ham ko‘rdim. Shunda dadamning titrab-qaqshab aytgan gaplari naqadar rost ekanini tushundim. Hamma-hammasini tushundim.
Faqat… Domimizning birinchi qavatida turadigan so‘qqabosh Klava xolaning ma’yus ta’zim qilib turganini ko‘rganimda, bir narsaga hech aqlim yetmadi. Nahotki, odam tirik qolish uchun ham pora berishi kerak bo‘lsa! Uzoq qarindoshim bo‘lmish o‘sha vrachning gapini eshitganimda, battar hayron bo‘ldim. Nahotki tirik qolish uchun majburan birovga pora berish ham jinoyat hisoblansa? Xo‘sh, bo‘lmasa nima qilsin? O‘lib ketsinmi?! Nahotki, o‘lim to‘shagida yotgan odamdan nimadir tama qilish imon degan tushunchaga sal bo‘lsayam to‘g‘ri kelsa?!
Xayolimga shunday iztirobli savollar yopirilib kelganida, beixtiyor o‘sha qahraton qish, o‘sha izg‘irinli kecha, ko‘zoynagini yiltiratib jilmayib turgan Achinska, namat ustida qolib ketgan o‘sha bir xalta turshak xotiramga tushadi.
OPAMNI TOPIB OLDIM
Bayram qanaqa bo‘lishini bilasizmi? Bilmasangiz bilib qo‘ying! Bayram degani shuki, hammamiz yasanamiz. Bu – birinchidan. To‘g‘ri, dadam hammamizga baravar bosh-oyoq kiyim qilib berolmaydi. Lekin hech bo‘lmasa, bittadan ohorlik kiyamiz. Undan keyin oyim albatta palov, juda bo‘lmasa, shavla pishiradi. Bu – ikkinchisi. Nihoyat, bayram degani shuki, men onamga ergashib albatta tog‘amnikiga boraman. Tog‘amning men tengi o‘g‘li bor. Maza qilib obaki yeymiz. Iloji bo‘lsa, «Tarzan» kinosiga tushamiz. Tarzanni bilasizmi? Xuddi maymundek daraxtdan daraxtga sakraydi. Yo‘lbarsdan ham, arslondan ham qo‘rqmaydi.
Jo‘raboshimiz aytgan, o‘zi ko‘rgan.
Mana, bugun oyim non yopyapti. Arpa non unchalik oppoqmas. Ammo juda mazali. Ana, non isi kelyapti. Oyim menga atab ataylabdan kulcha yasagan. Kulcha nondan oldin pishadi: kichkina-da! Ana, oyim rapidani qo‘liga kiyib, to‘nkarilgan zambil ustiga chiqdi. Bo‘lmasa tandirning tepasiga bo‘yi yetmaydi. O‘sha yerdan turib buyurdi.
– Do‘ppingni och!
Do‘ppimni boshimdan yulib oldim-u tutib turdim. Shu ondayoq cho‘g‘dek issiq, qip-qizil non do‘ppiga tushdi. Jiyaklari titilib ketgan do‘ppimni changallagancha ko‘chaga yugurdim.
– Hoy, sekinroq, yiqilasan! – deb qoldi oyim chirqillab.
Nega yiqilar ekanman! Orqamdan kuchugim ham yugurgilab qoldi. Biladi-da, o‘ziniyam ulushi borligini. Ikkalamiz oldinma-ketin chopishib, Shirin arig‘ining bo‘yiga keldik. Issiq nonni suvga tashladim-da, o‘zim pastga qarab chopib ketdim. Gurji kuchugim ham oyog‘imga o‘ralashib yugurdi. Ellik qadamcha yurgandan keyin qoqigullar ochilib yotgan qirg‘oqda kutib o‘tirdim. Ana, bizning non oqib kelyapti! Tandirdan yangi chiqqan nonni oqizoq qilib yemagan bo‘lsangiz, yeb ko‘ring. Meni aytdi dersiz, maza qilasiz!
Bir oyoqlab suvga tushib, nonimni tutib oldim-u ushatib yedim. Ana rohat-u mana rohat! Usti muzday, ichi issiq. Bir burdasini o‘zim yeyman, bir burdasini kuchugimga beraman. Kuchugim nonini mendan oldin yeb bo‘ladi. Yeb bo‘ladi-da, boshini goh u tomonga, goh bu tomonga tashlab mo‘ltirab qo‘limga qaraydi. Dumini likillatib-likillatib qo‘yadi. Ikkalamiz maza qilib ovqatlandik. Keyin shundoq sohilga yotib, tip-tiniq suv ichdim. Kuchugim ham oldingi oyoqlari bilan cho‘kka tushib qip-qizil tili bilan shapillatib rosa ichdi.
Uyga qaytsak, dadam bodom tagida turib, endi xaltasini ochayotgan ekan. Urre!
– Manavi senga! – dedi dadam oyimga qarab. Xaltadan poshnasi past yaltiroq amirkon kavush chiqdi. Oyim eski kalishini yechib, kiyib ko‘rgan edi, kavush lop-loyiq keldi. U yoq-bu yoqqa yurib ko‘ruvdi, kavushi g‘archillab ketdi.
– Iya, g‘archiyam bor ekan, – dedi oyim yosh boladek quvonib. – Baraka toping, anchadan buyon shunaqasini orzu qilib yuruvdim.
– Qizing qani? – dadam g‘olibona qiyofada yana xaltaga qo‘l suqdi.
Tutundan bo‘g‘ilgan opam oshxonadan ko‘zini ishqalab chiqdi.
– Manavini o‘rab ko‘r-chi! – Dadam guldor shoyi ro‘molni opamga uzatdi. Opamning ko‘zlari quvonchdan porlab ketdi.
– Rahmat, – dedi uyalinqirab.
Katta akamga yo‘l-yo‘l ko‘ylak, kichik akamga chiyduxoba shim tegdi. Endi bizning navbat! Yo‘q, dadam xaltasiga qo‘l suqqan edi, bu safar ukamning sovg‘asi chiqdi. Dengizchilar kiyadigan ko‘ylak! Chetida tasmasiyam bor.
– Menga-chi? – dedim hovliqib.
– Sengayam bor, o‘g‘lim! – deb dadam xaltasidan qizil duxoba do‘ppi chiqardi. Ko‘zim yonib ketdi. – Qani,– dedi u do‘ppini boshimga kiygizib. – E-e, boshdan ham bergan-da, senga, o‘g‘lim!
Rostdan ham do‘ppi boshimni bir chekkasida qolib ketdi.
– Ziyoni yo‘q! – dadam do‘ppini tizzasining ko‘ziga kiygizib, bir chetidan tortdi. Allanima «tirr» yetdi. Qo‘rquv ichida do‘ppiga qaradim. Yo‘q, yirtilmabdi. Dadam qaytadan kiygizgan edi, boshimni xiyol qissayam, loyiq kelgandek bo‘ldi. – Boshdan ham bor-da, o‘zi, o‘g‘lim. – Dadam yana kuldi.
Kichik akam hozirjavoblik bilan gap suqdi.
– Boshi katta bo‘lgani bilan aqli yo‘q.
Opam uning yelkasiga bir tushirdi.
– Yoshi senga yetsa, sendan aqlliroq bo‘ladi.
– O‘zingiz-chi? – Oyim dadamning ko‘ziga termildi. – O‘zingizga hech nima olmadingizmi?
Dadam qo‘l siltadi:
– Keyin… Keyin olinar. Nima, men yosh bolamidim…
Aka-ukalar bir zumda ko‘chaga otildik. Bo‘lmasa-chi, qanaqa yasanib olganimizni hamma ko‘rib qo‘ysin-da.
…Ertalab kimdir sekin yelkamga turtayotganini payqab uyg‘onib ketdim. Hali ko‘zimni ochmasimdanoq dimog‘imga o‘sma hidi urildi. Qarasam, tepamda oyim jilmayib turibdi. Qoshi qalin, qop-qora (oyim pardoz qilmas, ammo «qosh suv ichadi» deb o‘sma qo‘yardi).
– Jim, – dedi u barmog‘ini labiga bosib. – Ukang uyg‘onib qolmasin. Tez yuvin.
Tushundim. Demak, tog‘amnikiga boramiz. Ukamni tashlab ketamiz. Bo‘lmasa, oyimni qiynab yuboradi. Besh qadam yuradi-da, opiching, deb xarxasha qiladi. Yo‘l uzoq.
Ukam, boshi devor tomonda, bir oyog‘i mening qornim ustida maza qilib uxlab yotibdi. Hali turgandan keyin «lo‘lilik» qilib opamning dodini beradi.
Yuvinib