suvga tumshug‘ini tekizib, «viyt» etgancha, yana havoga ko‘tarilar edi. Xo‘ja jo‘raboshining boyagi gapini o‘ylab o‘tirganini bilardim-u, nima deyish, nima qilishga aqlim yetmasdi.
– Juda katta-a? – dedim anhorga imo qilib.
– Shuyam katta bo‘ptimi? – Xo‘janing ko‘zlarida birdan o‘t chaqnadi. – Chirchiqda shunaqa katta daryo borki, ichida akulalar suzib yuradi.
– O‘zing ko‘rganmisan? – dedim ishonmay.
– Bilaman-da! – Xo‘ja orzumandlik bilan xo‘rsindi. – O‘sha daryoning bu betidan u betiga bemalol suzib o‘taveraman.
– Suzishni bilmaysan-ku?
– Oyim o‘rgatadilar.
– Akula yeb qo‘ysa-chi?
– Akulang nima bo‘pti! Dadamga aytaman, to‘pponcha bilan otib tashlaydilar. – U shunday dedi-yu birdan noto‘g‘ri gapirganini payqagandek, jimib qoldi. Ko‘zlari javdiragancha teskari qaradi. Bir zum suvga tikilib o‘tirdi-da, xo‘rsindi. – Yur, mollarga qaraylik. Chakalakka kirib ketmasin…
Ertasiga akalarim jo‘raboshining ta’zirini berib qo‘yishdi shekilli, echkimni o‘tloqda boqishga ruxsat tegdi.
– Lekin anovi Xo‘jangga aytib qo‘y, yalmog‘iz buzog‘ini yana olib kelsa, jig‘ini ezib qo‘yaman! – dedi jo‘raboshimiz ko‘kargan qovog‘ini silab.
O‘zimga qolsa echkimni jon deb o‘tloqda boqardim-u Xo‘janing bir o‘zini jiydazorda qoldirgim kelmadi. Nima qipti, bu yerda ham o‘t ko‘p. Har kuni o‘ynaydigan futbol bilan chillakdan mahrum bo‘ldik. Ammo Xo‘ja bilan sira zerikmasdim. Shunaqangi narsalarni biladiki! Bu yerdan olisda, judayam olisda, tog‘lar orqasida Chirchiq degan shahar bor. Shunaqa katta shaharki, uning oldida Toshkent nima bo‘pti! U yerda shunaqangi katta daryo oqadiki, ichida uydek-uydek kemalar suzib yuradi. Xo‘janing oyisi qachon xohlasak bizni o‘sha kemalarga olib chiqaveradi. Xohlasak, baland tog‘larga chiqamiz. U yerdan butun dunyo ko‘rinadi. Bizning uyimiz ham, Xo‘jalarniki ham, Xo‘janing dadasi ham, hamma-hamma!
Bular hammasi yaxshi-yu, Xo‘janing bir odatini tushunolmasdim. Gapirib turadi-turadi-da, birdan jimib qoladi. Anhorga tikilgancha bir narsalarni o‘ylab o‘tiraveradi, o‘tiraveradi. Shunaqa paytlarda zerikib ketaman.
Bir kuni uni yo‘qotib qo‘ydim. Jiydazor ichkarisiga kirib ketgan echkimni qaytarib kelguncha terlab ketdim. U yoqdan haydasam, bu yoqqa qochadi. Chakalak ichiga kirib oladi-da, masxara qilgandek, dumini likillatib, qisqagina ma’rab qo‘yadi. Oldiga boray desam, jiyda tikanlari hammayog‘imni tirnab tashlaydi. Alam ustida kesakbo‘ron qilib yaydoq joyga olib chiqqunimcha kun botdi. Qarasam, Xo‘janing buzog‘i daraxtga bog‘loqlik turibdi-yu, o‘zi yo‘q. Yugurib, ikkalamiz o‘tiradigan suv bo‘yidagi do‘nglikka bordim. Yo‘q, u yerda ham ko‘rinmaydi.
– Xo‘ja-a-a! – dedim baqirib.
Oqshom zulmati bostirib kelayotan jiydazor orasida «a-a-a» degan sado keldi. Birdan yuragimni vahima bosdi. Akalarim jiydazorda ajina bor, deyishar edi. Xo‘jani ajina chalib ketgan bo‘lsa-chi?! Ovozim boricha chinqirib yubordim:
– Xo‘ja-a-a!
Yana o‘sha sado keldi. Akamning allaqaysi kitobida olti qo‘lli odamning rasmini ko‘rgan edim. G‘ira-shirada jiydalar xuddi o‘shanaqa vahimali maxluqlardek qing‘ir-qiyshiq «qo‘llari»ni cho‘zib turishar, yugurgan sayin ustimga bostirib kelayotanga o‘xshar edi. Qo‘rqib ketganimdan tikanlarni bosgancha jonholatda yugurdim. Jiyda tikanlari yuz-ko‘zimni timdalar, oyog‘imga yantoqlar kirayotganini bilardim-u, ammo to‘xtay olmasdim.
Bir mahal ro‘paramda Xo‘ja paydo bo‘ldi.
– Qayoqda yuribsan? – dedim ovozim qaltirab.
Xo‘ja qo‘limdan mahkam ushlab oldi. U ham qo‘rqib ketgan bo‘lsa kerak, nuqul titrar edi.
– Aytmaysan-a? – dedi sekin. – Hech kimga aytmaysan-a?
Shundagina nariroqda, jiydaning panasida turgan qora ko‘ylakli ayolni ko‘rdim.
– Oyi! – dedi Xo‘ja sekin, iltijoli ohangda.
Shunda hammasini tushundim. Xo‘janing oyisi hamon qimirlamay turar, xuddi sehrlanib qolganga o‘xshar edi. Xo‘ja ko‘zimga termilib, tag‘in yalindi:
– Aytmaysan-a?
Men indamadim. Ammo bu sirni hech kimga, hatto oyimga ham aytmasligimni bilib turardim. Shu ondayoq yana bir narsani angladim. Bu yerdan tezroq ketishim, xalaqit bermasligim kerak.
Tezroq bo‘l! – dedim-u Xo‘janing buzog‘i bog‘langan joyga yugurib ketdim…
Xo‘ja va’da qilgan tilla tish kuzda ham chiqmadi. Biroq endi buni o‘ylashga vaqt qolmagan, ikkalamiz uchun ham yangi hayot – maktab hayoti boshlangan edi. Bizning uyimiz maktab yo‘lida bo‘lgani uchun Xo‘ja har kuni ertalab chaqirib kelardi. Zog‘ora nonni echki sutiga bo‘ktirib yemabsiz, dunyoga kelmabsiz! Erta bilan oyim ikkalamizning oldimizga tovoqda sut bilan zog‘ora qo‘yar, Xo‘ja harchand tortinchoqlik qilmasin, yeb turib ketmaguncha hol-joniga qo‘ymasdi.
Bir kuni Xo‘ja kelmadi.
– Sen boraver, – dedi oyim. – Bugun Xo‘ja maktabga bormasa kerak.
Darsdan qaytdim-u mehmonlar kelganini darrov bildim. Ayvon zinasida yangi amirkon tufli yaraqlab turar, ichkarida oyim allakim bilan chaqchaqlashib suhbatlashar edi. Uyga kirishim bilan eng avval Xo‘jaga ko‘zim tushdi. U uy to‘rida yong‘oq, mayizlar bilan bezatilgan xontaxta oldida o‘tirardi. Yonida esa onasi o‘tirar, oyimning gaplariga diqqat bilan quloq solgancha, yong‘oq pallasidan mag‘iz ajratib, nuqul Xo‘janing oldiga surib qo‘yardi. O‘shanda, qorong‘ida aniq ko‘rmagan bo‘lsam ham, bu xotin Xo‘janing oyisi ekanligini darrov bildim. Ostonada bir zum turib qoldim. Qachondir bu xotinni yomon ko‘rib qolganim uchunmi, uni xunuk, juda xunuk deb o‘ylardim. Yo‘q, judayam chiroyli ekan. Qarg‘ashoyi ko‘ylagi ham, qop-qora sochlari, yuzidagi xoli ham, Xo‘janikiga o‘xshagan ko‘zlari ham chiroyli edi.
U meni ko‘rdi-yu katta odamni izzat qilgandek, dik etib o‘rnidan turdi. Oyimga o‘xshab, bag‘riga bosib ko‘rishdi. Peshonamdan o‘payotganida dimog‘imga atir hidi urildi. Oyim hech qachon atir sepmagani uchunmi, bu isdan boshim aylanib ketdi.
– Kel, jonim, – dedi yonidan joy ko‘rsatib. – Birpas oldimda o‘tir. – U yonboshda turgan sumkaning zanjirini g‘ijirlatib ochdi-da, sarg‘ish qog‘ozga o‘roqliq allanima uzatdi. – Ma, jonim!
Qog‘ozni ochishim bilan ko‘zim charaqlab ketdi. Bu– usti xuddi katak daftarga o‘xshash shokolad edi. Quvonch bilan Xo‘jaga qarab qo‘ydim. Uning ko‘zlarida shodlik uchqunlari porlab turar edi.
Shu payt hech kutilmagan voqea ro‘y berdi. Eshik sharaqlab ochildi. Xo‘janing oyisi yarq yetib qaradi-yu ilon chaqqandek sapchib o‘rnidan turib ketdi. Ostonada yaltiroq tugmali kitel kiygan Egamberdi aka turar, rangi quv o‘chib ketgan, nuqul titrar edi. Dahshatdan qotib qoldim. Hozir cho‘ntagidan to‘pponchasini oladi-yu Xo‘janing oyisini otib tashlaydi.
– Nega k-k-kelding?! – dedi u g‘azabdan tili tutilib. – Nima k-k-kerak senga?! – Endi uning butun vujudi, hatto boshi ham qaltirab ketdi. Har doim tayoqdek osilib yotadigan chap qo‘ligacha titrab ketgandek bo‘ldi. – Nima k-k-kerak, ayt! – dedi lablari pirpirab.
Xo‘janing oyisi rangi o‘chgan, boshini quyi solganicha devorga suyanib turardi. Qo‘rquv aralash yana Egamberdi akaning o‘ng qo‘liga qaradim. Yo‘q, to‘pponchasi yo‘q ekan. U birdan oyimga yuzlandi.
– Uyalmaysizmi, opa! – dedi hamon lablari pirpirab. – Q-qo‘shmachilik q-q-qilgani uyalmaysizmi!
Boyadan beri indamay turgan oyim endi tilga kirdi:
–Bandasidan uyalmasangiz, Xudodan qo‘rqing, ukam,– dedi sekin. – Ona-bola diydor ko‘rishsa, qo‘shmachilik bo‘ladimi? – negadir uning ko‘zlarida yosh qalqidi.– Etni tirnoqdan ajratib