бахтиминг этгил сиёҳ,
Ёзки анинг дудасидур дуди оҳ.
Аҳли назар кўзларин ул дуд ила,
Йиғлатибон дарди ғамандуд ила. (Нишотий, 42-бет).
Мукаррар тажнис. Буни тажниси маздуж, тажниси мардуд деган атамалари ҳам бор. Мукаррар – такрор дегани. Демак, мукаррар тажниснинг маъноси такрорли тажнисдир. Бунда шаклдош ва маънолари ҳар хил сўзлар ёнма-ён келади. Тажнис назариётчиларининг фикрича, олдинма-кейин келган тажнис компонентларининг бири (одатда сўзлар боғланиши қўшимча талаб қилганидек), иккинчисидан бир ёки икки ҳарф ортиқча бўлишига йўл қўйилади. Сайид Аҳмаддан.
Гулзор ва гулнинг зорлиги:
Бўлур ўз хижлатидин ҳайрат олиб,
Кўруб ҳуснингни дар гулзор гул зор.106
Лутфийдан. (исм ва от):
Эй мунажжим, ёр оти бирла мени такбир қил,
Отим оти бирла ёндошсун, манга худ йўқ висол.107
Ушбу мисолдаги тажнис лутф билан қоришган ҳолда келган. Биринчи мисрадаги “оти” сўзи “исми” маъносида бўлиб, “отим оти” сўзларини ҳам “исмим исми билан”, ҳам “отим оти билан” деган тенг мазмунда англаса бўлади.
Лутфийнинг қуйидаги туюғи мукаррар тажнисга яхши мисолдир:
Эй кўнгул, ёрсиз санго не бор, бор. (нима бор ва кет)
Қайдаким ул зулфи анбар бор, бор. (анбар ҳидли ва боргин)
Чек жафову жавру нози борини,
Бир кун ўлғайким, дегайдур: бор, бор.108 (қабул ва бор, кет).
Мукаррар тажнисларнинг бир қисми аслида том тажнис сўзларининг ёнма-ён келишидан ўзга нарса эмас. Бироқ иккинчи хили жинсдошларнинг ҳарфда тенгсизлиги: ортиқ ва қисқалиги том тажнисдан кескин фарқ қилади. Мукаррар тажнисларнинг кейинги намуналарини акс-садо тажнис деб атаса ҳам бўлади. Айниқса, чўзиқроқ жинсдошдан сўнг бир бўғинли сўз олдингисининг акс-садосидай бўлиб туюлади. Масалан:
Аҳмад Торозий “Фунун ал балоға” китобида бу тур тажнисга яхши мисол келтирган:
Қоматинг савдоси ёлғуз сарвни куйдурмади,
Ол янгоқинг ҳайратидин йиғлади гулзор зор109.
Байтнинг ажузинда икки лафз келтурур бири-бирига пайваста ва аввалғи лафз сўнғи лафздин бўлур ё бўлмас. Нетокким: гулзор-зор.
Мавлоно Саккокий айтур:
Солди куйган кўнглума ул энглари гулнор нор,
Бўлмади ҳаргиз манга ул дилбари айёр ёр. (А.Торозий, 90-бет).
Тажниси ноқис ёки нуқсонли тажнис. Бу хил тажнисни муҳарраф (ҳарфли) деб номлаш ҳам расмдир. Уларнинг бундай ном олишига сабаб: жинсдош компонентларнинг ўзаро тўлиқ тажнис бўлмаслигидир. Нуқсонли тажнисларнинг араб ёзувидаги ҳарфлари бирдай бўлиб ҳаракатли ҳарфлар (унлилар)да тафовутли ҳамда маънолари турличадир. Шунга кўра, талаффузда ҳам фарқ яққол сезилади. Аҳмад Торозийдан мисол келтирамиз:
Бизга бор жаврунг вафодин яхшироқ,
Қилмоғил,эй турк, бу одатни тарк. (А.Торозий, 87-бет).
Байтдаги “турк” ва “тарк” сўзлари шаклан фақат унли ҳарфлари билан фарқланади, мазмунан эса турличадир. Нуқсонли тажнислар ҳарф тажниси (тажниси хат)га бирмунча ўхшаб кетади.
Хат тажниси. Ёзув ёки хат тажнисини (араб ёзувидаги ифодаси назарда тутилади)