тилла маъносидадир.
б) икки ҳар хил сўзларнинг икки ҳар хил сўзга жинсдош бўлиши:
Фурқатингдин бўлмишам асру заиф,
Тангри учун, мундин ортуқ қилма зор.
Чун менинг қонимни тўктунг ҳажр ила,
Ўз эшигинг теграсинда қил мазор. (Лутфий, 351-бет).
Уч сўзли тажнислар
а) Уч сўзнинг икки сўзга жинсдош бўлиши:
Кўрмади инсон мунингдек нозанин,
Кўргузур гўё малак юз ё пари.
Барча жон девонау шайдо қилур
Зулфи анбарбор ила юз ёпари. (Лутфий, 352-бет).
б) уч сўзга бир сўзнинг жинсдош бўлиши:
Жаннатки ризои мо дар он аст,
Дар зери пои модарон аст. (Абдураҳмон Жомий).
Қалбга истарсан шифо гар
Бўл ёмон сўздин йироқ.
Карвалол ичмоқ керакмас,
Кар ва лол бўлмоқ керак.118
Содда ва мураккаб тажнислар ҳам бўлади. Бундай тасниф асосида тажнис сўзлар таркиби туради. Бир сўз бир сўзга тажнис бўлса. содда тажнис, бир сўз икки ёки уч сўзга тажнис бўлса, мураккаб тажнис ҳисобланади.
Бадеъшунослик илмида Т.Н.Зеҳнийнинг бир таснифига мулоҳаза билдиришга тўғри келади. Ушбу олим фикрича, “Лафзий тажнисда сўз, маънавий тажнисда эса, маъно такрорланади”.119 Олимнинг юқоридаги фикрга келишига сабаб шуки, унинг бадиий санъатлар ҳақидаги китобида тажнис “икки йирик гуруҳга – маънавий ва лафзий тажнисларга бўлинади”120деб махсус тасниф таклиф этган. Ҳатто китобнинг биринчи ярмида, маънавий тажнисни маънавий санъатлар рукнида, лафзий тажнисни китобнинг иккинчи ярми – лафзий санъатлар қисмида алоҳида-алоҳида ўрганган. У “Тажниси маънави” мавзусида тубандаги мисоллардан фойдаланган ва қуйидаги фикрларни билдирган:
“Ман, агар риндам, агар шайх, чи корам бо кас,
Ҳофизи рози худу орифи вақти хешам.
“Ҳофиз” сўзи икки маънода келган: биринчиси, сир сақловчи, иккинчиси – тахаллус. Халқ тилида сўзларни бундай икки маънода ишлатишни лутф деб атайдилар. Хожа Имод Фақиҳнинг ушбу байтида:
Дил акси рухи ҳуби ту дар оби равон дид,
Вола шуду фарёд баровард, ки моҳи!”
“Моҳи” сўзи тўртта тенг ҳуқуқли маънони ифодалаган: 1) осмоннинг ойи; 2) арабча сўз (мо – сув); 3) балиқ; 4) араб тилидаги “бу нима?” бирикмасининг мураккаб шакли.
Бизнингча, бу мисоллар ийҳом ва ийҳоми зулвужуҳ санъатлари намуналаридир. Адабиётшунос Т.Зеҳний таснифига мулоҳазамиз шуки, тажнис тушунчасида жинсдошлик маъноси борки, бунинг учун байтда шаклдош сўзлар иккита бўлмоғи керак. Байтда шалдош бўлмаган сўзни қандай қилиб тажнис деб эълон қилиш мумкин? Зеҳний қарашларига қўшилсак, ийҳомни тажнисдан қандай қилиб фарқ этамиз? Шунинг учун биз тажнисни маънавий ва лафзий санъатлар сифатида иккига бўлиш таснифига қўшилолмадик. Тадқиқотчининг “Ҳофиз” сўзи қатнашган байтдаги “Ҳофиз” сўзи икки маънода келган, деган фикри мулоҳазаталабдир. Биз бу мисрадан Ҳофиз тахаллусини тополмадик. Тўғри, бу тахаллус ялт этиб эсга келади, бироқ матн мазмунига тахаллуснинг ҳеч бир алоқаси йўқ. Бу тахаллус иттифоқига мисол бўлаолади.
Тажнислар шеър ва мисралардаги иштирокига кўра:
а)