Эркин Рахмонов

Бадиият жозибаси


Скачать книгу

сўнг ички хилма-хил таснифларини амалга оширишдир.

      Йирик таснифнинг аҳамияти бадиий санъатлар орасидаги айирмага тадқиқотчи диққатини тортади. Мумтоз поэтика донишмандлари “Илми саноеъ”нинг кейинги тараққиётини назарда тутиб, санъатларни турларга бўлиш ишига ҳисса қўшишган. Масалан, Атоуллоҳ Ҳусайний шу илм донишмандлари орасидаги мислсиз асар яратган олим саноеъ илмини дастлаб қуйидаги турларга бўлади:

      1) Лафзий гўзалликлар;

      2) Маънавий гўзалликлар

      3) Лафзию маънавий гўзалликлар.

      Олим шу турлар таснифи билан чекланмай, иккинчи санъат: маънавий гўзалликларни яна иккита ички қисмга ҳам тасниф этган.11

      1233 йилда оққа кўчирилган Шамс Қайси Розийнинг “Ал мўъжам фи маоири ашъори Ажам” китобида ҳам илми саноеъ асарнинг олти бобида “Яхши шеър ва назму насрда қўлланиладиган гўзал санъатлар” номи остида берилган. Бироқ у ҳали бу илмда тасниф қилишга ботинмаган эди.

      Адабиётшунос Т.Н.Зеҳний таъбири билан айтганда, дарий тилида шу илмда илк китобни ёзган киши Муҳаммад Умар Родуёний бўлиб, унинг асари “Таржумон ул-балоға” деб номланган. Атоуллоҳ Ҳусайний асаригача ва ундан сўнг ҳам бу соҳадаги шуҳрат Муҳаммад бинни Абдулжалил Котибнинг “Хадойиқ ус сеҳр фи дақоиқ уш шеър” асарида бўлган. Бу шуҳрат боиси менимча баённинг оммабоп услуби билан изоҳланади. Родуёний асарининг шуҳрати Ватвотникидан ошмагани боиси, афтидан кейинги олимнинг “Хадойиқ ус-сеҳр”нинг бадиий санъатлар бобини деярли айнан ўзлаштиргани бўлиши мумкин, деб тахмин қилади Т.Зеҳний.12 Самарқандлик Т.Зеҳний илми саноеънинг яхши мутахасисси, оригиналликка даъвоси бўлмаса-да, шу соҳада қилинган ишларни маълум маънода умумлаштирган, йиққан ва замон талабларига кўра бироз қисқартириброқ бўлса-да, иккита яхши рисола яратган олимдир. У 1960 йилда эълон қилинган “Санъатҳои бадей дар шеъри тожики” ва 1967 йилда қайта мукаммаллаштирилиб “Санъати сухан” номида босилган китобларида эллик атрофидаги бадиий санъатлар юзасидан баҳс этади ва санъатларни “Маънавий санъатлар” ва “Лафзий санъатлар” тарзида икки йирик туркумга бўлади. Демак, бу тадқиқотчи ҳам анъанавий таснифга янгилик киритишга уринмаган. Муҳими, бу муаллиф барча санъатларга мумтоз ва замонавий форс-тожик адабиётидан мисоллар келтирган.

      Алишер Навоий ва Бобурнинг адабий-танқидий қарашлари кузатилганда, улар ҳам санъатларни тасниф қилишмагани маълум бўлади.

      Туркий тилда бизгача етган, “Илми саноеъ” бағишланган илк рисала – Аҳмад Торозийнинг “Фунун ал-балоға” асаридир. Унгача ҳали форсий тилда тасниф бўлмагани сабабли бўлса керак, Торозий ҳам бадиий санъатларни йирик туркумларга бўлмаган. Фақат ташбеҳ ва тажнис санъатларида ички таснифлар амалга оширилган, бироқ бу ҳам анъанавий тарздадир.

      Профессор Анвар Ҳожиаҳмедов “Шеърий санъатлар ва мумтоз қофия” рисоласида ҳам таснифнинг анаъанавий тарзини келтирган. Профессор Тўхта Бобоев ва Зебо Бобоеваларнинг “Бадиий санъатлар” китобида тасниф янгича амалга оширилган:

      Бадиий санъатлар;

      Поэтик