Bİ ANSAT
TEMİRBEK JÜRGENOV (Araştırmalar Hatıralar Makaleler)
Temirbek Jürgenov adlı Kamu Vakfı Başkanı Sabi Ansat tarafından derlenmiş ve düzenlenmiştir.
Kitapta seçkin devlet adamı ve halk adamı, üç ülkede halk komiserliği (bakan) görevini yerine getiren, Orta Asya ve Kazakistan için ortak bir şahsiyet olan, Kazak halkının 20. yüzyıl maarifçilerinden, “Halk Düşmanı” suçlamasıyla Stalin’in baskısının kurbanı olan Temirbek Karaulı Jürgenov’un faaliyetleri, emsalsiz kişisel özellikleri, kendisi ve ailesinin trajik kaderi hakkında yazılmış araştırmalar, makaleler ve hatıralar toplanmıştır.
TEMİRBEK KARAULI JÜRGENOV
Temirbek Karaulı Jürgenov 1898 yılı Kasım ayında Torğay eyaleti, Irğız ilçesi, Basıkarakopa köyünde (şimdiki Aktöbe eyaleti, Irğız ilçesinde), başka bir kaynağa göre ise Kızılorda eyaleti Kazalı ilçesine bağlı Alamesek köyünde doğduğu söylenmektedir.
• Turmağambet İztilevov’un öğretmenlik yaptığı köy okulunda temel bilgiler aldı.
• Alamesek’teki (Kızılorda eyaleti, Jalağaş ilçesi) Rus-Kazak okulunda okudu.
• 1913 yılında Perovski’deki (şimdiki Kızılorda) Suhanskiy adındaki teknik okulda ilk öğrenimini aldı.
• 1917 yılında Ufa ziraat teknik okuluna girdi. Burada okurken kurumsal hayata aktif olarak katıldı, öğrenci gençlerin toplumsal hareketlerine iştirak etti.
• 1918 yılında Qazaq Muñı gazetesinin yayın kurulu üyesi, genel sekreteri.
• Torğay’daki Sovyetler Resmi Davet Bürosu’nun üyesi oldu.
• 1919 yılında Irğız ilçesi Kenjeğara nahiyesi devrim komitesinin başkanı olarak atandı.
• 1920 yılında VK(b)P (Tüm Birlik Komünist Partisi)’ne girip Irğız ilçesi devrimci komitesinin, ilçe işçileri, askerleri ve köylülerinden oluşan yürütme komitesinin başkanı olarak seçildi.
• 1921-1923 yılları arasında Orınbor’daki Rabfak’da (İşçi Fakültesi’nde) okudu.
• 1923 yılında Taşkent’teki Orta Asya Devlet Üniversitesi’nin Hukuk Fakültesi’ne girdi. Burada okurken Kazak SSC’nin (Kazak Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin) Türkistan Cumhuriyeti’ndeki tam yetkili temsilcisi olarak atandı, Kazak SSC’si ve Türkistan Cumhuriyeti’nin merkez yürütme komitelerine üye seçildi, bölgesel ve cumhuriyetçi parti örgütlerinin konferanslarına ve genel kurullarına katıldı. Orta Asya’da kurulan cumhuriyetlerin topraklarının ulusal-bölgesel sınırlandırılmasına yardım etti. Bu konu ile alakalı Eñbekşi Qazaq, Sovetskaya Step’ gazetelerinde makaleler yayımladı.
• 1926 yılında Taşkent’teki Kazak Pedagoji Enstitüsü’nün (Orta Asya Devlet Üniversitesi’nin 4. sınıf öğrencisi olduğu sırada) rektörlüğüne atandı. Enstitüye akademisyen V. V. Bartold, Prof. S. E. Malov gibi bilim insanlarını davet etti ve enstitüyü canlandırmaya çalıştı. Yükseköğretim kurumları için hazırlanan siyasi ekonomi ve hukuk ders kitaplarını Kazak Türkçesine aktardı. Kazak derlemelerinin bir araya getirilmesine yardım etti.
• 1929 yılında Tacikistan hükümetinin halkın finans komiseri.
• 1930-1933 yıllarında Özbekistan hükümetinin halk eğitimi komiseri.
• 1933-1937 yılları arasında Kazakistan hükümetinin halk eğitim komiseri ve kültür idaresi başkanı görevlerini yerine getirdi. O, Kazakistan’ın halk eğitim komiserliği işine Sancar Asfendiyarov, Kudaybergen Jubanov, Ğabit Müsirepov gibi şahsiyetleri aldı. Jübenov’un doğrudan katılımıyla “Kazakistan’da okul sisteminin düzenlenmesi ve Kazak orta okullarının artırılması hakkında” karar kabul edildi, Kazak orta okullarının sayısının artırılması için temel atıldı. Jürgenov, halk eğitim komiserliğini milli kültür gelişimi için karargâha dönüştürdü.
• 1934 yılında Almatı’da gerçekleştirilen Tüm Kazakistan Halk sanatçılarının 1. toplantısı,
• 1936 yılında Moskova’daki Kazakistan sanatı ve edebiyatının on günlük kutlamasının baş organizatörlerinden biri oldu. On gün boyunca cumhuriyetin diğer kültürel şahsiyetleri ile birlikte Kızıl Bayrak İşçi Nişanı ile ödüllendirildi. Jürgemov ulusal kültür ve sanat alanında uzmanların yetiştirilmesine özel bir önem verip, Kazak gençlerinin SSCB’nin merkezi şehirlerindeki eğitim kurumlarında öğrenim görmesine yardımcı oldu. Yazar Muhtar Avezov, rejisör Jumat Şanin, ressam Ebilhan Kasteyev gibi şahsiyetlerin eserlerini ortaya çıkarmaları için uygun ortamlar yarattı. Jürgenov Kazakistan’da ilk müzikal tiyatronun (günümüz Kazak opera ve bale tiyatrosu) kurulmasına büyük katkı sağladı. Kazak şarkıları hakkında A. V. Zatayeviç’e birçok bilgi verdi.
• 1937 yılında SSCB yüksek meclisine milletvekili adayı olarak gösterildi. Aynı yıl ağustos ayında “Halk Düşmanı” olarak itham edilerek tutuklandı, Rusya Sovyet Federatif Sosyalistik Cumhuriyeti’nin (RKFSP) Ceza Kanunu’nun 58. bölümü 10 ve 11. maddeleri uyarınca ölüm cezasına mahkûm edildi. SSCB yüksek mahkemesi askeri kurulunun 18 Nisan 1957 yılındaki kararıyla suçsuz bulundu ve aklandı.
ÖN SÖZ
Kazakistan’ın tamamında yaklaşık dört yıl önemli işler yapan Temirbek Jürgenov’un hayatı ve kariyer yolu, şimşek gibi parlayan karakteri ve cesareti, girişim yeteneği ile bu dört yıl içerisinde Kazak kültürü ve halk eğitimi alanında yaptığı çok büyük çalışmalara pek çok insan aşina değildi. Dahası Sovyet hükümeti de 1937 yılındaki aşırılığın kurbanı olan bu ismi unutturmaya çalıştı. Sadece kendisini değil, eşini de çocukları ve akrabalarını da (aralarında yaşlı babası da var) takibe alıp bazılarını öldürdü. Temirbek adı sadece 1957 yılından itibaren onun aklanmasıyla bağlantılı olarak söylenmeye başlandı. Onu iyi tanıyanlar bu inanılmaz yetenekli, nazik insan hakkında anılar anlattı. Kazak kültürü ve eğitimi araştırmacıları bilimsel eserler yazdılar. Temirbek’in doğum günü anılıp yıldönümlerinde makaleler yayımlandı. Böylece Jürgenov araştırmaları canlandı. Bugün Jürgenov’un hayatı ve yaratıcılığını araştıran Kazakistan Ulusal Bilimler Akademisi’nin akademi üyesi, ünlü kültür tarihi araştırmacısı alim Ramazan Süleymenov’un “Temirbek Jürgenov” adlı eserinden, S. Uzakbayeva, A. Sadıkova gibi pedagog bilim insanlarının yazdığı Slujeniye Rodnomu Harodu “Yerel Halka Hizmet” adlı monografiden, B. İmanğaliyev, A. Sadıkova, A. Öteğaliyeva tarafından savunulan doktora tezlerinden bahsedebiliriz. Onlara Jürgenov hakkında yazılan makaleleri (M. Baydipdayev, A. İgenbayeva, M. Kenjebayev, K. Elamanov, E. Arın, B. Koyşıbayev, B. Mırzabay, T. Dayrabay, Ö. Jenibekov, B. Sersembina, S. Kirabayev, R. Jarılkasınov, S. İsayev, Z. Asabayev vb.) de ekleyebiliriz. Bunlarda Temirbek’in hayatı ve çalışması hakkında bilgiler ve fikirler var. Bu alandaki çalışmaların devam edeceğinden kimsenin şüphesi olmasın. Jürgenov’a adanan eserlerin arasında onunla ilgili birçok hatıra var. Onu iyi tanıyan yaşlı insanların, hemşerileri ve akrabalarının anıları Temirbek’in gençliğiyle ilgili bilgilerin eksikliğini tamamlamaktadır. Bu bağlamda R. Alşınbayev, A. Sarınov, J. Nurjanov, M. Ebdikulov, S. Noğaykızı, E. Al-mat, A. İşçanov, D. Evbekirov ve J. Bitkenbayev’in yazıları çok değerlidir. Otuzlu yıllarda Temirbek ile birlikte çalışan, onun şefkatini gören S. Kojamkulov, K. Jandarbekov, Ş. Jiyenkulova, K. Bayseiyov, A. Jubanov, E. Brusilovskiy gibi halk sanatçılarının, S. Kukanov, Ğ. Müsitrepov, E. Tejibayev gibi şair ve yazarların anıları, Jürgenov’un yürüttüğü Kazakistan’daki kültür devriminin hüneri ve sırrını, halk komiserinin (o zaman bakan için öyle denirdi) çalışkanlığı ve insanlık özelliklerini anlatır. Bunlara ek olarak Jürgenov’un eşi, kocasıyla birlikte tutuklanarak hayatının çoğunu toplama kampında geçiren Demeş Ermekova’nın anıları emektarın yeteneği ve mizacı, vatanseverliği konusunda birçok bilgi ekler. Jürgenov’un aklanmasından itibaren toplanan eserlerin temelinde Tuğırı Biyik Tulğa “Desteği Büyük Olan Şahsiyet” isimli külliyat derlendi. Seçme eserleri yayımlandı. Arşivlerden alınan kaynaklar araştırılıp yayımlanmaya devam ediyor. Jürgenov hakkında araştırmalar ve makalelerden, hatıralardan, ithaf ölenler1