id="n7">
7
Tuvalarda hırsızlık en büyük ayıplardan biri olarak kabul edilir: Oor, megeniŋ oruu çaŋgıs, tamıga kirer “Hırsızla yalancının yolu birdir, cehenneme girerler” (Kenin-Lopsan, 2019: 71).
8
Tuvalarda diğer Türk halklarında olduğu gibi saçı geleneği yaygın bir inanıştır. Özellikle şamanlar tarafından kutsama törenlerinde (Tuv. dagılga) gerçekleştirilen bu adet halk tarafından da bereket için, kötü ruhlardan korunmak için farklı zamanlarda ve mekanlarda icra edilir.
9
Tuvalarda saçı yapılırken söylenen algışlardan (Türk. alkış) biri.
10
Tuva Türklerinde aza, çetker, buk, albıs, şulbus ve diireŋ gibi şeytanlar veya kötü ruhlar bulunur. Bunlar genellikle mezarlıklarda, ormanlarda, nehir kenarları gibi ıssız yerlerde bulunur. Bunların musallat olduğu kişiler hastalanır ve ölür; kimi zaman da şamanlık alametleri göstermeye başlar (Kenin-Lopsan 2019: 366).
11
Tuv. baglaaş: Atın bağlandığı direk. Tuvalar baglaaşı kutsal kabul eder, devirmez, balta ile kesmez (Kenin-Lopsan, 2019: 67).
12
Tuvalarda azıraan avay “besleyen, büyüten anne” ya da azıraan açay “besleyen, büyüten baba” kavramı mevcuttur. Tuvalarda bir insan çocuksuz yaşamaz ve ölmez. Bu nedenle çocuğu olmayan kişiler, kendi akrabalarının çocuklarını evlat edinirler (Kenin-Lopsan, 2019: 105). Evlat edinilen en meşhur Tuvalardan biri repressiyanın en tanınmış mağdurlarından olan Monguş Buyan-Badırgı’dır ve amcası tarafından evlat edinilmiştir.
13
Tuv. eres: yiğit, cesur, kahraman. Romanın başkahramanı Eres’in adı.
14
Tuv. dündük: Çadırın üstünde duman çıkan pencere. Tuvalar dündük’ü kutsal kabul eder, onu saçı yaparak kutsarlar. Dokuz Gök inancı sebebiyle bu pencere tam olarak örtülmez. Çadır halkı uyurken Dokuz Gök’ün yıldızlarının ev halkını bu pencereden gözetip korudukları düşünülür (Kenin-Lopsan, 2019: 180).
15
Tuv. hoytpak: Sütün ekşitilmesi ile elde edilen bir tür geleneksel içecek. doskaar adı verilen özel bir fıçıda fermente edilir (Kenin-Lopsan, 2019: 312).
16
Tuv. kojamık: koşma.
17
Tuv. sarala: sarı ala, at donu. Tuva Türklerinde at donları için bk. (Kenin-Lopsan, 2019: 20-22).
18
MAE: Mal Ajılınıŋ Eştelgezi “Hayvancılık Kooperatifi”; ÇAE: Çer Ajılınıŋ Eştelgezi “Tarım Kooperatifi”. Tuva Türkçesinde Komünizm ideolojisine dair çok sayıda kısaltma bulunmaktadır: bk. Tosun 2018.
19
Uluslararası alan yazınında sky burial “göğe gömme” olarak da adlandırılan bu geleneğe göre vefat eden kimse mezara konmaz ve açık bir alana bırakılır. Kenin-Lopsan’a göre (2019: 231) 1930’lu yıllara kadar Tuva’da da görülen bu gelenek, günümüz Tibet’inde yaşamaya devam etmektedir.
20
Tuv. sarıg şajın: Sarı Din. Lamaizm’e Tuva Türkçesinde verilen isim.
21
Tuvalarda çocuk/doğum toyu, bebek saçı toyu, yün toyu, hasat toyu, ot toyu vb. gibi çeşitli kutlamalar mevcuttur (Kenin-Lopsan, 2019: 159-181).
22
Tuv. Bışkak-Çaak: Deri yanaklı, deri suratlı.
23
Tuv. çöreme: Bağırsağa kan ya da et doldurularak yapılan bir tür yemek.
24
Tuv. Mıyıs-Kulak “Boynuz Kulak”.
25
Tuvalarda eşiğe basılmaz, eşiğin üzerine oturulmaz. Eşik sol ayakla aşılarak çadıra girilir (Kenin-Lopsan, 2019: 90).
26
Tuv. boja: Hoytpak damıtıldıktan sonra geriye kalan sarı ekşi süt.
27
Tuvalar 1930 yılında kendileri için bir alfabe oluşturulana kadar Moğolca ve Moğol alfabesi ile yazmışlardır. Bu tarihe kadar halk arasında okur yazarlık çok düşüktür. Tuva’da o dönemde Budist manastırlarında (Tuv. hüree) eğitim alanlar okur yazar kitlesini oluşturmaktadır.
28
Tuv. deeldigen: çaylak türünden bir kuş.
29
Çukçiler, Rusya Federasyonu’na bağlı Çukotka’da yaşayan az nüfuslu yerli bir halktır.
30
MÇAE: Mal bolgaş Çer Ajılınıŋ Eştelgezi “Hayvancılık ve Tarım Kooperatifi”.
31
Tuva Türkçesinde hereejen “kadın” sözcüğü bir halk etimolojisiyle heree çok “gereği, lüzumu yok” olarak açıklanır. Bunun nedeni kız çocuklarının evlenip baba evini terk etmesi ve ailelerine faydasının olmadığının düşünülmesidir.
32
Kolektifleştirme ya da Kolektivizasyon 1929-1935 yılları arasında SSCB’de yürütülen, köylülerin elinden arazilerin alınarak devlet çiftlikleri (Kolhoz) oluşturmaya dayanan tarım politikasıdır. Tüm SSCB’de ve SSCB’ye bağlı olan Tuva Halk Cumhuriyeti gibi cumhuriyetlerde ciddi toplumsal dalgalanmalara, isyanlara, repressiya adı verilen siyasi baskılara, kıtlığa neden olmuştur.
33
Eres’in ormana terk edilmesine telmih.
34
Tuv. ivi: Ren geyiği; iviji: Ren geyiği çobanı.
35
Tuva’nın başkenti.