tanınmış önemli şahsiyetlerdir.
15. Karaçay – Balkar Türkleri Edebiyatı
Kuzey Kafkasya’da yaşayan Karaçay-Balkar Türklerinin edebiyatı, 19. yüzyılın sonlarına kadar sözlü edebiyat olarak devam etmiştir. Bu yüzyılda sözlü edebiyat geleneğinin en önemli temsilcileri Appa Canıbek, İsmail Semen ve Kâzım Meçi’dir. İlk şiirlerini 19. yüzyılın sonlarında yazan Kâzım Meçi, Karaçay-Balkar yazılı edebiyatının da kurucusu sayılır.
Sovyet döneminde kaleme alınan eserlerin büyük bir ekseriyeti parti ideolojisi doğrultusunda yazılmıştır. Bu eserlerde Karaçay-Balkar Türklerinin eski hayatları, sınıf çatışması şeklinde gösterilmiştir. Daha sonra şair ve yazarlar ideolojiden uzaklaşarak tabiat, insan, tarih ve kültür konularında eserler vermişlerdir.
Sovyet döneminde yetişen sanatkârlar arasında Hasan Appa, Azret Örten, Hamit Laypan, Magomet Bayçora, Halimat Bayramuk, Tohtar Borlak, Abdülkerim Baykul, Kaysın Kuliy, Osman Hubiy, Azamat Süyinç, Bilâl Köbek, Bilâl Laypan, Hüseyin Tohçuk, İbrahim Baba, Kerim Otar, Tanzilye Zumakul’un isimleri zikredilebilir. Bunlardan Hasan Appa’nm 1930’lu yıllarda yazdığı üç ciltlik Kara Sandık isimli roman, Karaçay-Balkar edebiyatında bu türün ilk örneği sayılmaktadır. Eserin ilk iki cildinde komünizmi bir kurtuluş olarak gösteren yazar, son cildinde bunun yanlış olduğunu yazınca, birçok Karaçay-Balkar aydını gibi Ruslar tarafından öldürülmüştür. 19. yüzyılın sonlarından itibaren eserler veren Kâzım Meçi de son şiirlerinde yurt sevgisini işlediği için sürgün edilmiştir.
16. Karakalpak Türkleri Edebiyatı
Daha önce sözlü geleneğe sahip olan Karakalpak edebiyatı, 19. yüzyılda Künhoca, Hacıniyaz, Öteş Şair ve Berdak (Berdi Murad Kargabayoğlı) gibi şairlerin kaleminden ilk yazılı eserlerini vermiştir.
20. yüzyılın başlarında yetişen nesil, yeni edebiyat anlayışıyla şiir, hikâye, tiyatro gibi türlerde eserler ortaya koymuş, gazete ve dergi çıkarmıştır. Sıdık Şair, Ömer Sügirimbetoğlı, Kulmurad gibi şairlerin yeni edebiyatın kuruluşunda önemli hizmetleri olmuştur.
Korbaşı/Basmacılık hareketi sırasında teşekkül eden millî edebiyat Abbas Dabilov, Seyfulgabid Macitov, Hıdırniyaz gibi şairleri yetiştirmiştir. 20. yüzyılda Karakalpaklarla Özbekler arasındaki ilişkilerin artması, bu iki Türk topluluğunun edebiyatlarını da birbirine yaklaştırmıştır. Sovyet döneminde her iki topluluğun edebiyatları birbirine paralel bir ilerleme kaydetmiştir. Bu dönemde, Basmacılık hareketi sırasında eserler veren şahsiyetlerden başka Sadık Nurimbetov, Abdurrahman Ötepov, Col-mırza Aymırzayev, Emet Samuradov, Sapar Hocaniyaz, Bayniyaz Kalpnazarov, Keremeddin Sultanov, Hacıbek Seyitov, Öserbay Hacıniyazov ve Tölepbergen Kayıpbergenov gibi şair ve yazarlar, çeşitli edebî türlerde eserler vermişlerdir.
Sovyetler Birliği’nin Türkistan’da uyguladığı yanlış tarım politikaları ve nükleer denemeleri sebebiyle suyu kilometrelerce geri çekilen ve bir nükleer çöplük hâline gelen Aral denizi ile birlikte millî tarih, vatan ve millet kavramları, son dönem Karakalpak edebiyatında en fazla ele alman konular olmuştur.
17. Uygur Türkleri Edebiyatı
Uygur Türklerinin Çin esaretinden kurtulmak için verdikleri mücadeleler, kültürel ve fikrî alanlardaki gelişmeler, edebiyata da aksetmiş; klâsik edebiyatın yanında toplumdaki yanlışlıkları açıkça eleştiren yeni bir edebiyatın doğmasına zemin hazırlamıştır. Edebiyat sadece konu bakımından değil, tür, şekil, üslûp ve dil bakımından da zenginleşmiştir.
Doğu Türkistan Uygur edebiyatı, 19. yüzyılın sonuna kadar klâsik edebiyatın tesiri altında kalmıştır. Bu dönemde Şarkın ünlü hikâyeleri olan Leylâ ile Mecnun, Yûsuf ile Züleyhâ gibi eserler, Uygur Türkçesi ile yeniden kaleme alınmış, ünlü şairlerin şiirlerine nazireler yazılmıştır.
20. yüzyıl Uygur edebiyatında, Doğu Türkistan’daki Çin istilâsını işleyen pek çok eser yazılmıştır. Bu eserler, Uygur millî edebiyatının temelini oluşturur. Bü yüzyılın başlarında Uygur Türklerinin facialarla dolu hayatını Arzu Muhammed, Umudî, Muhammed Alem, Kasim Bey, Muhammed Salih Yarkendî, Molla Yusuf, Seyid Muhammed, Molla Şakir, Şeyh Garibî, Kurban Sufî Seferbay, Molla Musa Sayramî gibi sanatkârlar eserlerinde konu olarak işlemişlerdir.
Bu yazarların yanında, “koşakçı” adı verilen halk şairleri de, Çin istilâsına karşı verilen mücadeleleri anlatan destanlar söylemişlerdir.
1931 yılında Uygurlarla Çinliler arasında başlayan savaş, büyük şair Abdülhâlik Uygur’un şiirlerine ilham kaynağı olmuştur. Lütfullah Muttalip, Nim Şehid, Ahmed Ziyaî, Enver Nâsir ve Kutluk Şevkî, bu dönemin diğer önemli şair ve yazarlarıdır.
1950’den sonra Uygur Türkleri Mao’nun öldüğü 1978 yılına kadar edebî faaliyet gösterememişlerdir. Bu dönemde millî kültür reddedilmiş, Uygur edebiyatı yok edilmek istenmiştir. Uygur yazar ve şairlerinden bazıları işkenceyle öldürülmüş, bir kısmı canını kurtarabilmek için ülke dışına kaçmak zorunda kalmışlardır. Okullarda Uygur edebiyatı yasaklanmış, Mao’yu ve Kızıl Çin’i öven yeni bir edebiyat yazdırılmaya çalışılmıştır.
1978 yılından sonra baskılar hafifleyince, edebî faaliyetler yeniden başlamıştır. Bu son dönemde, daha önce eser yazması yasaklanarak uzun yıllar hapsedilen Abdürrahim Ötkür’den başka Turgan Almas, Hacı Yakup, Seypiddin Ezizi, Zordun Sabir, Turdi Samsak, Zünun Kadirî, Elkem Ethem, Teyipcan Eliyop, İmin Tursun, Rehmitullah Cari gibi sanatkârlar birçok eser vermişlerdir.
18. Saha (Yakut) Türkleri Edebiyatı
Saha Türklerinin edebiyatı, 19. yüzyılın başlarına kadar sözlü edebiyat olarak devam etmiştir. İlk yazılı eserler arasında A. Uvarovskay’ın 1848 yılında yayımlanan Ahtıılar (Hatıralar) adlı eseri zikredilebilir. Çok zengin halk edebiyatı örnekleri içinde “Olonho” adı verilen destanların önemli bir yeri vardır. “Olonho”lar, birbirine bağlı birçok destandan ibaret olup bazıları on bin beyitten fazla bir yekûn tutar. Bu “Olonho”ların en önemlileri Er-Sogotoh, Nurgıın Bootur, Ercimen Bergen, Kulun Kulustur, Elley Bootur’dur. Diğer sözlü edebiyat türleri arasında “Taabırınnar” (Bilmeceler), “Ös Hohoonnoro” (Atasözleri), “Algıstar” (Dualar), “Kırııstar” (Beddualar), “Kepseenner” (Masallar) sayılabilir. Saha Türklerinin neşrettikleri ilk gazeteler, 1905 yılında yayımlanmaya başlanan Saha Doyduta (Saha Ülkesi) ile Saha Oloğo (Saha Hayatı)’dur.
20. yüzyılın başında yazılı edebiyatın temsilcileri arasında Nikiferov, A. Kulakovskiy, A.I. Sofranov, Nikolay Neustroyev ve P.A. Oyunskiy en tanınmış olanlarıdır. Sovyet döneminde ise S.P. Kulaçikov-Elley, A. İvanov-Künde, A. Açugiye gibi şair ve yazarlar eserler vermişlerdir. A. Kulakovskiy’in Şamanın Rüyası ve Aydınlara Açık Mektup adlı eserleri ile P.A. Oyunskiy’in yedi ciltlik külliyatı, klâsik eserler olarak bugün de değerini muhafaza etmektedir. Saha-Sovyet edebiyatının kurucusu sayılan Oyunskiy, daha sonra milliyetçilikle suçlanarak tutuklanmış, 1939 yılında hapishanede ölmüştür. Oranhayef, Kutrin ve Bes Carasin, Sovyet döneminin tanınmış diğer şair ve yazarlarıdır.
KAYNAKLAR
Akar, Metin-Deniz, Sebahat-Bilecik, Fahrünnisa, Türk Dünyası Çağdaş Edebiyatı, İstanbul 1994.
Akkoyunlu, Ziyat-Saatçi, Suphi, Irak Muasır Türk Şairleri Antolojisi, Ankara 1991.
Akkoyunlu, Ziyat, “Irak Türkleri Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, C. 3, 2. baskı, Ankara 1992, s. 586-596.
Akpınar, Yavuz, Çağdaş Türk Edebiyatları,