ÖMER FARUK ATEŞ
Türk Dünyasında Çeyrek Asırlık Edebî Tecrübe:Millî Ruh ve Edebiyata Yansıması Söylemez, Orhan
Sunuş
Elinizde bulunan Türk Dünyasında Çeyrek Asırlık Edebî Tecrübe: Millî Ruh ve Edebiyata Yansıması başlıklı bu kitap, Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra kendi devletlerini kuran Türk halklarının bağımsızlık sonrası edebiyatlarını konu alan bir çalışmadır. Böyle bir çalışmanın yapılması ihtiyacı, Türk Dünyası Çağdaş Edebiyatları El Kitabı’nı hazırladığımız süreçte daha fazla kendisini hissettirmiş, bu durum kitaba yazdığımız “Sunuş” yazısında da dile getirilmiştir. 1875 yılından itibaren tamamen Rus işgali altına giren ve 1917 Ekim Devrimi’nden sonra Sovyet esareti altında yaşamak zorunda kalan Türk halkları, 1991 yılından sonra kazanılan bağımsızlıkla birlikte yeni bir sürece girmiştir. Türk halklarının bağımsızlığına kavuşması şüphesiz çok büyük bir gelişmedir. Ancak bağımsızlık sonrası yaşanan süreci doğru değerlendirmek, geleceğe yönelik doğru adımlar atmak açısından bir o kadar önem taşır. SSCB yönetiminin Türk halkları üzerine uyguladığı “mankurtlaştırma” politikasında edebiyatın önemli bir görev üstlendiği ortadadır. Hâl böyleyken, bağımsızlık döneminde millî uyanışın sağlanması için sanat ve edebiyattan etkili şekilde yararlanmak gerekmektedir.
1991 yılında gelen bağımsızlık, millî bilinci olan bütün Türk halklarını mutlu ederken, aydınlar ve yazarlar Türkiye ile Türk dünyasının arasındaki Sovyet duvarının yıkılmasını “ayrı kalmış kardeşlerin kavuşması” şeklinde nitelemişlerdir. Bu niteleme doğru olmakla birlikte romantik bir tutum da içerir. Ancak İlminskiy’den itibaren Rusların Türk halklarını kimliksizleştirmek ve millî ruhunu yok etmek için ne kadar ciddi çalıştığı göz önüne alınarak bu romantik yaklaşımın ötesinde kültür, sanat, edebiyat ve bilim sahalarında aynı ciddiyetle millî uyanışı güçlendirecek çalışmalar yapılması gerekmektedir.
Ülkemizde “Türk Dünyası Çağdaş Edebiyatları” alanında yapılan çok önemli çalışmalar vardır. Özellikle Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte aradaki duvarın kalkması sayesinde bu alanda yapılan araştırmaların sayısı artmıştır. Bununla birlikte, yapılan çalışmalar henüz istenilen düzeyde değildir ve edebiyat bilimi bağlamında yapılacak daha çok iş vardır. Özellikle bağımsızlık dönemi Türk edebiyatlarının bilimsel araştırmalarla ele alınması gerekmektedir. Bu sayede Türk dünyası edebiyatlarının gelişim seyri, Sovyet öncesi ve sonrası dönemi kapsayacak şekilde bütüncül bir şekilde değerlendirilebilecek ve bundan sonraki süreç için daha doğru yorumlar yapılabilecektir.
Bağımsızlık döneminin edebiyatını ortaya koymak sanatçıların işidir. Tarihin geçmiş dönemlerinde olduğu gibi, Sovyetler Birliği sonrasındaki bağımsızlık döneminde de millî ruhun önemini kavrayan yazar ve şairler çıkmıştır ve çıkacaktır. Türkiye’nin ve Türk dünyasındaki bütün Türk devletlerinin kendi ortak geleceklerine yatırım yapmak için bilinçli kültür ve sanat politikaları üretmeleri ve millî uyanışa katkı sunan bu sanatçılara destek olmaları büyük önem taşımaktadır. Bu süreçte ortaya konulan eserlerin akademik açıdan değerlendirilmesi ise bilim insanlarına düşmektedir. Bu çalışma, bağımsızlık sonrası Türk edebiyatlarında meydana gelen gelişmeleri değerlendirerek bir araya getirmenin Türk dünyasının ortak entelektüel birikimine katkı sağlayacağı inancından doğmuştur. Elbette bağımsızlık sonrasında Türk dünyasında ortaya konan edebiyatı tamamıyla bir kitapta ele almak mümkün değildir. Ancak alanında uzman farklı akademisyenler tarafından yazılan bölümler, okuyucuya Türk halklarının edebiyatları hakkında önemli bilgiler verecek ve konuya dair bir bakış açısı kazandıracaktır. Kitapta yer alan eser isimleri, konuya ilgi duyan ve ileri okumalar yapmak isteyen kimselere yol gösterici nitelikte zengindir. Çalışmada, Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte bağımsızlığını kazanan Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan’ın edebiyatları ele alınmıştır.
Kitabın ilk bölümünü, Azerbaycan Millî Bilimler Akademisi Başkan Yardımcısı Prof. Dr. İsa Habibbeyli yazdı. “Bağımsızlığın Şerefli Yolu ve Bağımsızlık Dönemi Azerbaycan Edebiyatı” başlıklı yazıyı Doç. Dr. Mehdi Genceli Türkiye Türkçesi’ne aktardı. Bağımsızlık sonrasında Haydar Aliyev ve İlham Aliyev’in kültür ve edebiyat konusundaki politikalarının Azerbaycan edebiyatına katkıları, Azerbaycan’daki çok-kültürlülük düşüncesinin edebiyata yansıması, Karabağ meselesinin edebiyatı şekillendirmesi, “geçiş dönemi edebiyatı”nda ortaya çıkan yeni eğilimler, bağımsızlık sonrasında büyülü gerçekçilik ve post-modernizm gibi akımların Azerbaycan edebiyatına yansıma şekli ve Azerbaycan’da edebiyat bilimi bağlamında bağımsızlık sonrasında yapılan önemli çalışmalar bu yazının içeriğini oluşturan önemli konulardandır.
Kitabın ikinci bölümünü, Manaş Kozıbayev adındaki Kuzey Kazakistan Devlet Üniversitesi Filoloji Fakültesi öğretim üyesi Doç. Janar Serkeşkızı Talaspayeva ve Şokan Valihanov adındaki Kökşetav Devlet Üniversitesi Kazak Filolojisi Bölümü öğretim üyesi Prof. Nurgül Kayirbekkizi Smagulova yazdı. “Kazak Edebiyatında Çeyrek Yüzyıllık Edebî Tecrübe: Millî İmaj ve Edebiyatın Gelişimi” başlıklı yazıyı Prof. Dr. Nergis Biray Türkiye Türkçesi’ne aktardı. Yazıda, bağımsızlık dönemi Kazakistan edebiyatına şiir ve hikâye türü özelinde yer verilmiştir. Bağımsızlık ve millî kimlik vurgusu yapan şiirlerin analizinde metinlerin orijinalinin yanında Türkiye Türkçesine aktarılmış şekilleri de verilmiştir. Kazak hikâyeciliğinin ele alındığı bölümde ise önce bağımsızlık sonrası Kazak nesri hakkında kısa bir değerlendirme yapılmış, daha sonra hikâyelerden hareketle genel bir bakış açısı ortaya konmaya çalışılmıştır.
Kitabın üçüncü bölümünü Kırgızistan-Türkiye Uluslararası Manas Üniversitesi öğretim üyesi Dr. Halit Aşlar yazdı. “Modern Kırgız Edebiyatında Millî Şuur Yansımaları” isimli bölümde ise bağımsızlık sonrası Kırgız şiiri ele alınmıştır. Sovyetler Birliği’nden bağımsızlık dönemine geçiş sürecinde Kırgız edebiyatında ortaya çıkan bakış açısı değişikliğine işaret eden yazıda, millî şuur vurgusu yapan şiirler incelenmiştir. Bu şiir örneklerinde Kırgız şairlerinin Sovyet yönetimi ve Komünist Parti ile hesaplaşmasını, ana dile sahip çıkma mücadelesini ve özgürlük tutkusunu görmek mümkündür.
Kitabın dördüncü bölümünü Özbekistan Devlet Sanat ve Medeniyet Enstitüsü öğretim üyesi Prof. Dr. Marufjon Yuldashev ile Pamukkale Üniversitesi öğretim üyesi Dr. Soner Sağlam birlikte yazdı. “Bağımsızlık Dönemi Özbek Edebiyatı” başlıklı bu bölümde Özbek edebiyatı; şiir, hikâye, roman ve tiyatro türleri bağlamında ele alınmıştır. Bağımsızlık dönemi Özbek şiirindeki eğilimlerin tasnif edildiği ve şiirdeki modernist eğilimlerin ele alındığı bölümde, metinlerin orijinalinin yanı sıra Türkiye Türkçesi’ne aktarılmış şekilleri de verilmiştir. Bağımsızlık dönemi Özbek hikâyeciliğinin ele alındığı kısımda ise, dönemin hikâyelerinde olay örgüsünden çok ruh çözümlemelerinin ağırlık kazanmaya başlaması ve modern anlatıların ortaya çıkışı ele alınır. Ayrıca bağımsızlık sonrası Özbek edebiyatında modern anlatıların çok fazla olmamasının sebebi açıklanır. Romanla ilgili bölümde, bağımsızlık döneminde yazılan romanların stilistik açıdan yeni üslup denemelerini içerdiği, Sovyet dönemine eleştirel bir bakış açısıyla yaklaşan çok sayıda roman yazıldığı ve fantastik roman türünün ortaya çıktığı gibi önemli tespitler yer alır. Yazının sonunda Özbek tiyatrosunun bağımsızlık döneminde tarihî ve millî temalara yoğunlaşması örneklerle ortaya konulur.
Kitabın beşinci bölümünü, Pamukkale Üniversitesi öğretim üyesi Dr. Soner Sağlam yazdı. “Bağımsızlık Dönemi Türkmen Edebiyatı (1991-2016)” başlıklı bu bölümde Türkmen edebiyatının şiir, hikâye, roman, tiyatro, çocuk edebiyatı ve sözlü edebiyat türleri ele alındı. Türkmen edebiyatı ile ilgili yapılan bilimsel çalışmalara yer verildi. Yazının son bölümünde ise bağımsızlık dönemi Türkmen yazar ve şairlerinin kısa biyografilerine ve eserlerinden örneklere yer verildi. Eser örnekleri bölümünde, metnin orijinali yanında Türkiye Türkçesi’ne aktarılmış şekli de yer almaktadır. Bu bölüm, bağımsızlık sonrası Türkmen edebiyatının bütün türlerini içeren kısa bir edebiyat tarihi özelliği taşımaktadır.
Çeyrek asırlık bağımsızlık tecrübesine sahip olan Türk cumhuriyetleri, her alanda olduğu gibi edebiyat sahasında da