Sayaklar üzerinde çok fazla durulmadığı dikkati çekmektedir. S. M. Abramzon’un Kırgızistan’ın kuzeyindeki Kırgız uruularının genel durumu ile ilgili bir diğer çalışmasında, Sayak Uruu’nun menşei, yönetimi, siyasî faaliyetleri, coğrafî dağılımları ve sosyal yapısı ile ilgili bilgiler edinmek mümkün olmaktadır50. Bir başka ifade ile bu eser, Kırgızistan’ın kuzey coğrafyasında bulunan Sayak uruusu üzerinde belli ölçüde detaylı bilgi veren bir çalışma özelliğindedir. S. M. Abramzon’un yanında, Kırgız uruuları hakkında çalışma yapan diğer kimse, Ya. R. Vinnikov’dur. Ya. R. Vinnikov, Kırgızistanın güney coğrafyasında yer alan Kırgız uruuları hakkında bilgileri aktarırken, o bölgedeki Sayak uruusu mensupları ile ilgili bilgileri de vermektedir51. Ancak bu çalışmanın, detaylı olmaktan ziyade, onların genel durumlarını içine alan bir çalışma olduğu belirtilmelidir. Sayak uruusu hakkında çok sınırlı da olsa bilgi veren ve daha çok halkın genel kültürel değerleri, yiyecek-içecekleri, giyim-kuşamları, düğünü, çocuk doğumu, dokumacılığı, avcılığı, yayla-kışla arasındaki göçleri gibi çeştili konularda araştırma yapan M. Aytpayev’in eserleri, o dönemin önemli kültürel eserleri arasında yer almaktadır. Bunun yanında K. Antipina’nın Kırgız kültürü üzerine yaptığı antropolojik ve etnografik çalışmaları özel bir yere sahiptir. 1937 yılında, 33 yaşında Moskova’dan Kırgız Cumhuriyeti’nin eski başkenti Frunze (Bişkek)’ye gelen K. Antipina, o tarihten itibaren Kırgız kültürünün vazgeçilmez ürünü olan bozüy ve bozüyün iç yapısı, günlük hayatta kullanılan eşyalar, dokumacılık, çiy ve yün işlemeciliği gibi çok çeşitli konuları ele alan araştırmalar yapmıştır. Bundan başka S. M. Abramzon’un öğrencisi olan T. Bayaliyeva, halkın dinî kültürü ve inançları üzerine detaylı araştırmalarda bulunmuştur. Bu bağlamda o, Kırgız uruuları çerçevesinde Sayak Uruu’nun dinî inancı hakkında detaylı bilgiler vermiştir.
Kırgızistan’ın bağımsızlığını kazandıktan (1991) sonra yapılan çalışmalara gelince: Bu çalışmalar daha önce Sovyetler Birliği’nde yer almış olan diğer Cumhuriyetlerde yapılan çalışmalarda görüldüğü gibi, daha çok millî kimliği ortaya koyma özelliği taşımaktadır. Bu dönemde uruularla ilgili sancıraların, yani şecerelerin yayınlanmasını bu çerçevede değerlendirmek gerekir. Ancak burada sancıraları iki kısma ayırmak mümkündür. Bunlardan biri, bütün Kırgız uruularının sancıralarını bir araya getiren genel sancıralar; diğeri ise bir uruu üzerine odaklaşan sancıralardır. Sayak uruusu ile ilgili sancıraların büyük bir kısmı, genel Kırgız uruuları ile ilgili sancıralar içinde yer almaktadır. Bunlar arasında Belek Solton Oğlu’nun52, Osmonaalı Sıdık Oğlu’nun53, Togolok Moldo’nun54, Bala Ayılçı’nın55, Esenkan Törökan Oğlu’nun56, Üsöyün Acı’nın57 ve Musaalı İmanaalı Oğlu’nun58 sancıralarını zikretmek mümkündür. Ancak bu sancıraların içerikleri hemen hemen birbirine benzemektedir. Yine aynı kategoride yer alan bir diğer çalışma S. Attokurov’un “Kırgız Sancırası”dır59. Söz konusu çalışmada diğer uruular ile birlikte Sayak uruusu ve onun ortaya çıkışı ile ilgili çok kısa da olsa bir bilgi verilmektedir.
Sayaklar hakkında bilgi veren bu genel sancıraların yanında, sadece Sayakların sancırası üzerine odaklaşan sancıraların olduğunu da belirtmek lazımdır. Bu konuda ilk bahsedilmesi gereken sancıra, S. Zakirov ile T. Asanaliyev’e aittir60. Ancak bu sancıra Sayak uruusu üzerinde odaklaşmasına rağmen burada detaylı bilgilere rastlamak mümkün değildir. Sayakları doğrudan doğruya ilgilendiren bir başka sancıra, K. Baratbayev’e aittir61. Bu sancıra, sadece Sayak uruusu ile ilgili olmasına rağmen, ihtiva ettiği bilgiler bakımından genel sancıralardaki bilgileri tekrarlamaktadır.
Yukarıda belirtilen yazılı kaynak ve çalışmalardan başka Sayak uruusu hakkında 1991 yılında Kırgızistan’ın bağımsızlığını kazanmasından sonra sosyolojik ve antropolojik alanda dikkate değer bir çalışma Japon ilim adamı Sethuko Yoshida tarafından yapılmıştır62. Bu çalışmada Sayakların yaşadığı Karatar köyü, pilot yer olarak seçilmiş ve burada 1930’lu yıllardaki “kollektifleştirme” sistemi ele alındıktan sonra Sayakların uruk yapısı, aile bağları ve bu bağlamda babaya bağlı soyun oluşumu ile geleneksel kültür değerleri ve bu değerlerin değişim süreci gibi konular ele alınmıştır.
Az da olsa yapılan bu çalışmalar göstermektedir ki Sa-yak uruusu ve dolayısıyla Kırgız uruularının sözlü tarih kaynakları büyük bir öneme haiz bulunmaktadır. Bu bağlamda, göçebe Kırgız halkının en önemli özelliği, diğer Merkezî Asya halklarının özelliği gibi, sözlü tarih ve jeneolojik zengin bilgilere sahip olmasıdır. Halk hafızasında uruuların jeneolojik yapısı, onların oluşumu ve uruular arası ilişkiler gibi çok çeşitli efasanevî bilgiler ile uruu liderlerinin kahramanlık hikâyeleri kuşaktan kuşağa, babadan oğula geçerek bugün dahi anlatılmakta ve zengin bir sözlü tarih kaynağı oluşturmaktadır.
Kurtka köyü Şekil 2: Saha araştırmasındaki kaynak kişiler
Bu hususlar çerçevesinde söz konusu çalışmamızın sözlü tarihi ile ilgili saha araştırmasında pilot merkez olarak Narın bölgesinin Aktalaa ilçesindeki Kurtka köyü seçilmiş ve bu arada zaman zaman adı geçen köye yakın Kadıralı, Kara Oy, Cogorku May ve Togolok Moldo köylerinde de bilgi toplanması yoluna gidilmiştir. Araştırma konumuz çerçevesinde Temmuz-Ağustos 2003 ve Ağustos 2004 tarihlerinde belirtilen yerlere gidilerek konu ile ilgili 50 yaşın üstünde 17 kaynak kişi ile görüşülmüştür (bk. Şekil 2). Adı geçen yerlerde Sayakların yöneticileri, cayloo, küzdöö, kıştoo ve cazdoo hayatları, göçleri, hayvanları, ziraatleri, avcılıkları, aile ve sosyal yapıları ve onlarla ilgili âdetler ile inançlar hakkında bilgiler toplanmış ve bunlar yeri geldiğinde yazılı kaynaklarla karşılaştırılarak ve tahlil edilerek kullanılmıştır. Bu kullanım sonucunda yazılı kaynakların çok fazla olmadığı Merkezî Asya halklarının tarihi araştırılırken yerinde tespit edilecek sözlü tarih malzemelerinin vazgeçilmez bir kaynak olarak göz önünde tutulması gerektiği daha iyi anlaşılmıştır.
BİRİNCİ BÖLÜM
SAYAK URUU’NUN ERKEN DÖNEM TARİHİ VE İDARÎ YAPISI
A) ERKEN DÖNEMLERİ
“Sayak” Adı Hakkında
Merkezî Asya’daki uruu veya boyların adlarının nasıl ortaya çıktığını, hangi sebeplerden dolayı ilgili boyun o adı aldığını ve ne anlama geldiğini tespit etmek çoğu defa mümkün olamamaktadır. Bunun en önemli sebebi, şüphesiz kaynakların kifayetsizliğinden ileri gelmektedir. Bu durum “Sayak” uruusu adı için de geçerlidir. Bu bakımdan Kırgız uruularından olan Sayak adının ne zaman ve nasıl ortaya çıktığı, ne anlama geldiği konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Ancak ileri sürülen bu görüşlerde, Sayak adının anlamından ve etimolojisinden ziyade, uruunun ortaya çıkışı üzerine daha fazla yoğunlaşıldığı