ларга көне буе да эләкми торган азык ята. Шуны күргәч ашыкмаска, атны бераз ял иттерергә булдым. «Ашасын әле хайван» – диеп уйланып өйгә кердем.
Өй эче үзара дөнъя хәлләрен сөйлeшеп, тәмәке тартып, бәхәсләшеп утыручы берничә офицер hәм өстәл янында эшләп утыручы писарьләр белeн тулы диярлек. Мин, балта элeрлек, зәп- зәңгәр төтен эчендә утыручыларга күз йөретеп чыктым да, бер читтәрәк скәмия өстендә утырган өлкән лейтенантны күреп, аңа мөрәҗәгатъ иттем. Аннан соң алып килгән пакетларымны старшинага тапшырдым.
– Капитан Ферин ничек анда, күңелсез түгелме аның белән? – диде өлкән лейтенант, миңа карап. (капитан Ферин безнең батальон командиры)– Өлкән лейтенант Бизманнан сәлам тапшыр! Мине белә ул, без аның белән бергә укыган идек.
– Ярый, иптәш өлкән лейтенант, сәләмегезне тапшырырмын, – дидем мин, үзем җылырак булыр диеп мич янына барып терәлдем.
– Менә шунда утырып тор, улым, – диеп, илле яшләр тирeсендәге хуҗабикә миңа бер иске тапчан китереп куйды да,үзе кече якка чыгып ките.
Ике арада ишек ачык иде. Шулвакыт хуҗабикә янына ниндидер чит кеше керде дә, аның белән әкерен генә сөйләшкәннән соң, чыгып китте.
– Кем иде ул, апа? – диде өлкән лейтенант, – нинди кеше, нишләп йөри?
– Әй лә, шерамыжник ул! – диеп селтәде хатын кулын безнең якка карап.
– Шерамыжник? Кем соң ул? – диде икенче офицер.
Хуҗабикә сорауны ишетмәдеме, әллә игътибар итмәдеме, җавап бирмичә мич артына кереп китте. Без дә аптырашып бер – беребезгә караштык. Шунда, өстәл янында утыручы сержант:
– Ул сүзнең йөз утыз еллык тарихы бар, – дип куйды. Без барыбыз да анарга карадык.
– 1812 нче елдагы ватан сугышы вакытында туган ул сүз. Француз гаскәрләренә Мәскәүдән чигенгәндә, үзләре талап, бөлдереп берергән авыллар аша чигенергә туры килгән. Ачлыкка тилмергән Наполеон солдатлары кергән бер йортка икмәк сорап: «Шер-ами» (Милый друг) – диеп мөрәҗәгать итә торган булалар. Шуннан халык аларны «Шерамыжниклар» – дип атый башлаганнар. Шул еллардан бирле хәер сорашучыларны «Шерамыжниклар» диеп йөретә башлаганнар.
– Сержант Асовский, сез фрацуз телен беләсезмени?
– Мин, өлкән лейтенант, җиде тел өйрәнгән идем. Тик аерып алып берсен дә беләм дия алмыйм хәзер, – диде ул, язуын дәвам итеп, – кулланмагач онытыла…
– Алай булгач, аптыраганда сиңа мөрәҗәгать итeргә ярый икән, сержант? Полк командирына тел алып килгән чакларда, ул тәрҗемәче юкка аптырап кала.
– Шулай да мин сезгә Александр Фигнер була алмам, иптәш лейтенант…
– Кем соң ул, Александр Фигнер? – диде арадан кайсыдыр.
– Александр Михайлович Фигнер?!
Старшина: «Шуны да белмисезме?» – дигән шикелле бүлмәдәгеләргә күз йөретеп чыкты. Аннан сөйләп бирде:
– Александр Фигнер, ул халык герое. 1812 елдагы ватан сугышында партизаннар командиры булган. Бик күп телдә сөйләшә белгән. Ә француз, немец, итальян телләрен үз теле кебек яхшы белгән. Напольон армиясе формасына киенеп, иң куркынычлы, җаваплы бурычлар үтәгән. Фрацуз солдатлары, офицерлары арасына кереп, сөйләшеп, бик кыймәтле хәрби мәгълүмәтләр алып кайта торган булган.
Кутузов Мәскәүне французларга калдыргач, Фигнер гади авыл кешесе киеменә киенеп Мәскәүгә үтеп кергән. Тик Кремельгә генә үтә алмаган. Аның исәбе: Кремельгә үтеп, Напольонны юк итү булган.
– Ул заманда халыктан менә нинди геройлар чыкканнар, – диде сержант, – мин андый була алмыйм шул. Йомшак беләм мин немец телен. Дошман оясына керү өчен аның телен yзеннән дә яхшы белергә кирәк.
– Без сездән аның кебек булуны таләп итмибез. Аптыраган вакытта тәрҗемә итeргә булышсаң, шул җитәр.
Шуннан соң офицерлар арасында: «Ни өчен Кутузов Мәскәүне французларга биреп талаткан?»– дигән сорау тирәсендә бәхәс башланды.
– Мин киттeм, иптәш старшина, җибәрәсе пакетларыгыз булса бирегез! – дидем мин өлкән писарьга.
– Хәзергә бер ни дә юк. Якташларга сәлам тапшыр.
Мин карабины алып атым янына чыктым. Миңа ияреп сержант Асовский да чыкты.
– Сугышка кадәр кем идегез, – диде ул, мин ат янына килгәч, – ат белeн эш иткәнегез булдымы?
– Укытучы идем, – дидем мин, аның ни өчен сорашканын аңламыйча, – авылда ат белән эшләп, болынга ат сакларга йөреп үстем.
– Алайса сезгә таныш җанвар икән. Мин, менә, үз гомеремдә ат белән эш иткәнем булмады. Аттан уттан курыккан кебек курка идем. Тик ходай мине шул каhәр суккан хайван белeн сугышта җафалансын дип каргаган, – дип уфтанып куйды Асовский.
– Нигә алай дисәң, сержант, штабта утырасың түгелме соң?
– Биредә мин вакытлыча гына шул, булышырга чакырып алдылар. Иртәгә соңгыкөнем, аннан яңадан транспорт ротасына. Мин укчы ротада да, комендант взводында да булдым. Бездә ашау-эчүнең дә, киемнең дә рәте юк. Дежур торулар, нарядлар, йокысыз төннәр… Өстәвенә бер ерткыч җанвар эләкте. Аның янына барырга да куркам. Юнле атларны үтерә. Моны, каhәр төшкәнне, ут та, су да алмый. Котылыр идем…
– Нигә син аттан куркасың,