Słownik Lechi, s. 119–120 (publikacja w języku hebrajskim).
18
Rozmowa z Szomronem, 26 maja 2011.
19
Nie ma pewności co do daty tego spotkania. Większość źródeł w języku hebrajskim podaje 29 września, tymczasem w źródłach angielskojęzycznych można zetknąć się z 28 września. Według wszystkich źródeł wydarzyło się to w przeddzień święta Simchat Tora w 1907 roku, to jednak wskazywałoby na 30 września.
20
Nie ma również pewności co do liczby uczestników. Większość źródeł podaje ośmiu, niektóre jednak dziesięciu. Możliwe, że ktoś, kogo tam nie było, po pewnym czasie chciał zostać powiązany z tym, jak się okazało, ważnym wydarzeniem historycznym.
21
Icchak Ben Cwi, Pisma wybrane, s. 15–16 (publikacja w języku hebrajskim).
22
Udział Żydów w ruchach rewolucyjnych w latach siedemdziesiątych XIX wieku wcale nie był taką rzadkością. Vital, A People Apart: A Political History of the Jews in Europe 1789–1939, s. 400–415.
23
Szczególnie gorliwa była Mania Szochat, która dołączyła do grupy niedługo potem. Brała ona udział w wielu akcjach terrorystycznych w Rosji i przechowywała część uzbrojenia w swoim domu w Odessie. Kiedy pewien student przypadkowo odkrył ten tajny arsenał, Szochat nie wahała się ani chwili. Wyciągnęła miniaturowy pistolet z tłumikiem i zabiła nieszczęśnika. Następnie ona i jej przyjaciel obcięli mu nogi, żeby mógł zmieścić się do kufra, który wysłali na zmyślony adres. Lazar, Sześć osobowości, s. 52–53 (publikacja w języku hebrajskim).
24
Jahaw, Krew na rękach, s. 40.
25
Tamże, s. 33–39.
26
Później okazało się, że Mania Szochat, jedna z założycielek Ha-Szomeru, wysłała zamachowców, opierając się na wątpliwych informacjach. Dalia Karpel, The Untold Story About the Wrong Arab, Who Got Assassinated by Manya Shochat, „Haarec”, 5 czerwca 2009. Jahaw, Krew na rękach, s. 41. Lazar, Sześć osobowości, s. 78–93.
27
Nakdimon, Haan. Pierwsze morderstwo polityczne, s. 171–182 (publikacja w języku hebrajskim); Rozmowa ze Szlomo Nakdimonem, 18 lutego 2015; E-mail od Nakdimona, 29 maja 2017.
28
Oświadczenie Izraela Galilego, Archiwa Jad Tabenkin (JTA), 5/7/1–2–15.
29
Podobnie jak członkowie każdego podziemnego ruchu oporu, syjoniści nieustannie byli narażeni na infiltrację i zdemaskowanie. Żydowskich informatorów, niezależnie od tego, czy udowodniono im winę, czy nie, z miejsca likwidowano (dwadzieścia sześć ofiar miał na koncie Irgun, a dwadzieścia dziewięć Lechi). Ben Gurion osobiście zatwierdził likwidację przez Haganę wielu żydowskich informatorów, dbając o to, by te zabójstwa były powszechnie znane, żeby odstraszyć innych. Gelber, Narodziny legendy. Izraelski wywiad podczas pierwszej wojny izraelsko-arabskiej, 1948–1949, s. 553 (publikacja w języku hebrajskim). Liczby podaję za dziennikarzem Szlomo Nakdimonem.
30
Ronen Bergman, Akta Skorpiona, „Jediot Achronot”, 30 marca 2007.
31
Rozmowa z Mordechajem Gichonem, 7 maja 2010.
32
Raporty wysyłane przez członków brygady, w tym Gichona, do przywódców Hagany i Jiszuwu w Palestynie były pierwszymi informacjami o skali wyniszczenia narodu żydowskiego w Europie. Wysyłano je najpierw z Włoch i Austrii, a w październiku 1945 roku również z Polski i obozów koncentracyjnych. Brygada Żydowska, Misja odnalezienia krewnych żołnierzy, dziennik misji, Pinhas Loebling, październik 1956, kolekcja Bet Hagdudim (Muzeum Legionu Żydowskiego), komórka muzealna Ministerstwa Obrony.
33
Rozmowa z Hanochem Bartowem, 6 czerwca 2010.
34
Nawet przywódcy skrajnie lewicowej organizacji Ha-Szomer ha-Cair zdawali sobie sprawę z prowadzenia operacji odwetowych i dawali na nie milczącą zgodę. Halamisz, Me’ir Ja’ari, s. 283 (publikacja w języku hebrajskim).
35
Inną akcję odwetową zaplanowała grupa Żydów, którzy walczyli z Niemcami jako partyzanci pod dowództwem Aby Kownera. Chcieli zabić sześć milionów Niemców, zatruwając zbiorniki wodne. Później zmienili plan i usiłowali zlikwidować niemieckich jeńców wojennych, zatruwając ich chleb arszenikiem uzyskanym od naukowców z Jiszuwu. Do dzisiaj nie wiadomo, czy przywódcy w Palestynie wiedzieli o tym planie. Partyzanci twierdzili, że udało im się zabić setki Niemców, jednak amerykańscy żołnierze, którzy pilnowali więźniów, utrzymywali, że było ich jedynie kilkudziesięciu. Rozmowa z Diną Porat, październik 2014; Porat, Beyond the Corporeal: The Life and Times of Abba Kovner, s. 224–248; Bar-Zohar, Mściciele, s. 40–47 (publikacja w języku hebrajskim).
36
Oświadczenie Kalmana Kita, Archiwum Historyczne Hagany, 48.42.
37
Rozmowa z Gichonem, 7 maja 2010.
38
Oświadczenie Dowa Gura, Archiwum Historyczne Hagany, 12.36; Gelber, Palestyńscy Żydzi w brytyjskiej armii, s. 307–308 (publikacja w języku hebrajskim).
39
Wywiady z serialu dokumentalnego Mściciele w reżyserii Jarina Kimora, emitowanego przez program pierwszy izraelskiej telewizji w 2015 roku. Transkrypcje wywiadów w archiwum autora, dzięki uprzejmości Jarina Kimora.
40
Oświadczenie Izraela Karmiego, Archiwum Historyczne Hagany, 51.4.
41
Rozmowa z Gichonem, 7 maja 2010. Dziennik oficera wywiadu pierwszego batalionu brygady otrzymany od Gichona (archiwum autora).
42
Dla ukrycia swoich nocnych działań mściciele, którzy za dnia służyli w brytyjskim wojsku, używali przykrywki, wymyślonej Kompanii TTG. Jej nazwa figurowała na dokumentach pokazywanych przez nich wartownikom na posterunkach, które mijali w drodze na akcje (jak również szmuglując broń i ocalonych z Holokaustu). Skrót TTG, który brytyjskim wartownikom wydawał się nazwą ściśle tajnej jednostki, tak tajnej, że nikt nigdy o niej nie słyszał, tak naprawdę oznaczał tilhas tizi geszeftn, osobliwe połączenie jidysz i arabskiego oznaczające „operacja pocałuj mnie w dupę”. Eldar, Żołnierze cienia, s. 12, 17 (publikacja w języku hebrajskim).
43
Oświadczenie Szaloma Giladiego, HAA,