(prevalence) oznacza liczbę wszystkich przypadków choroby – zarówno nowo stwierdzone przypadki, jak i wcześniejsze zachorowania – w określonym przedziale czasu (np. w ciągu roku), w odniesieniu do danej populacji, natomiast współczynnik chorobowości (prevalence rate) określa tę wartość wyrażoną w odniesieniu do całkowitej liczby osób narażonych na zakażenie i zachorowanie.
RYCINA 3.2
Zachorowalność (zapadalność) i chorobowość.
Źródło: Mikrobiologia lekarska, red. P.B. Heczko, M. Wróblewska, A. Pietrzyk, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2014 (za zgodą Wydawnictwa Lekarskiego PZWL).
3.2.4. UMIERALNOŚĆ I ŚMIERTELNOŚĆ
W epidemiologii liczba zgonów dotycząca danej choroby określana jest za pomocą terminów umieralność i śmiertelność. Umieralność (mortality) odnosi się do liczby zgonów w stosunku do liczby osób w badanej populacji, stwierdzanej w danym okresie czasu. Współczynnik umieralności (mortality rate) oznacza prawdopodobieństwo zgonu z powodu określonej choroby w badanej populacji, stwierdzane w danym przedziale czasu.
Termin śmiertelność (fatality) używany jest w odniesieniu do liczby zgonów z powodu danej choroby w stosunku do liczby zachorowań na tę chorobę, a współczynnik śmiertelności (case fatality rate, CFR) stanowi odsetek zgonów z powodu danej choroby w stosunku do liczby zachorowań na tę chorobę.
3.3. DROGI SZERZENIA SIĘ ZAKAŻEŃ WIRUSOWYCH
Wirusy, podobnie jak inne drobnoustroje, wnikają do organizmu gospodarza różnymi drogami (portals of entry), jak również różnymi drogami ulegają wydalaniu (portals of exit), zanim zakażą następną osobę. Miejscem wnikania wirusów może być uszkodzona skóra (np. zakłucie się skażoną igłą, iniekcje) lub zdrowa, nieuszkodzona błona śluzowa (układ pokarmowy, układ moczowo-płciowy).
Zakażenie może być nabyte przez kontakt bezpośredni lub pośredni (z wydalinami lub wydzielinami pacjenta), a także przez układ oddechowy (droga kropelkowa lub aerozol) lub pokarmowy (droga fekalno-oralna), przez spożycie skażonej wody lub żywności. Ważną drogą, zwłaszcza wśród młodzieży i młodych osób dorosłych, jest szerzenie się infekcji w populacji przez kontakty płciowe. Niekiedy zakażenia – szczególnie wirusowe – szerzą się przez przetoczenie krwi lub produktów krwiopochodnych, a także przez przeszczepienie komórek, tkanek lub narządów unaczynionych. Wirusy mogą być też przenoszone przez wektory, np. stawonogi (przenosiciele) – najczęściej są nimi komary i kleszcze. Zakażenia nabyte od zwierząt zwane są zoonozami. Należy podkreślić, że niektóre wirusy, np. wirus cytomegalii (cytomegalovirus, CMV), mogą szerzyć się kilkoma różnymi drogami. Niekiedy choroby zakaźne wykazują sezonowość występowania.
Większość zakażeń wirusowych szerzy się horyzontalnie między różnymi osobami w populacji, wirusy mogą jednak przenosić się także wertykalnie – od kobiety ciężarnej lub matki do dziecka.
3.3.1. KONTAKT BEZPOŚREDNI I POŚREDNI
Jest to jedna z najczęstszych dróg szerzenia się drobnoustrojów. Dotyczy zarówno dotykania wydzielin i wydalin pacjenta bez stosowania środków ochrony osobistej (np. rękawiczek), jak również kontaktu z przedmiotami skażonymi tym materiałem biologicznym, np. pościelą pacjenta, ręcznikami przez niego używanymi, sprzętem medycznym niezdezynfekowanym lub niewysterylizowanym (zależnie od przeznaczenia).
W warunkach placówek opieki zdrowotnej najważniejszą rolę w zapobieganiu zakażeniom szerzącym się tą drogą odgrywa właściwa higiena rąk personelu. Należy podkreślić, że skrupulatne przestrzeganie przez personel medyczny dezynfekcji skóry rąk (jak również ich mycia, suszenia i dezynfekcji) oraz właściwe stosowanie rękawiczek służą ochronie przed zakażeniami związanymi z opieką zdrowotną nie tylko pacjentów, lecz także pracowników medycznych.
Należy zaznaczyć, że ciągła, zdrowa skóra stanowi barierę przed wirusami. Do ich wniknięcia dochodzi zazwyczaj wskutek uszkodzenia naskórka, np. w przypadku ludzkiego wirusa brodawczaka wywołującego lokalnie brodawki skórne.
Częściej skóra, a raczej zmiany chorobowe w jej obrębie, stanowi miejsce, w którym wirus może być wydalany z organizmu gospodarza, szerząc się na inne osoby. Dotyczy to szczególnie wysypek skórnych przebiegających z wytworzeniem pęcherzyków wypełnionych zawiesiną zakaźnych wirionów (np. opryszczka wargowa, ospa wietrzna lub półpasiec). W przeciwieństwie do tego, obecność wirusa różyczki w wysypkowych zmianach skórnych nie stanowi zagrożenia rozsiewu wirusa, gdyż nie tworzą się pęcherzyki, a sama wysypka może być wynikiem reakcji antygen-przeciwciało, gdyż stwierdzono w niej obecność takich kompleksów.
Dane epidemiologiczne zebrane w czasie największej dotychczas epidemii EVD potwierdziły, że wirus Ebola znajduje się w dużej ilości w skórze, gruczołach potowych i ich wydzielinie (zwłaszcza w terminalnych stadiach choroby), toteż bliski, bezpośredni kontakt z osobą z EVD (podanie ręki) lub ze zwłokami (rytualne obrzędy pogrzebowe praktykowane w wielu krajach Afryki) stanowi zagrożenie dla innych osób.
Innym przykładem kontaktu bezpośredniego może być zakażenie CMV, do którego najczęściej dochodzi u małych dzieci, prawdopodobnie wskutek kontaktu z zabawkami zanieczyszczonymi śliną innych dzieci.
Kontakt pośredni w przypadku zakażeń wirusowych może dotyczyć używania tych samych przedmiotów, co osoba zakażona lub chora (np. ręczników w przypadku adenowirusów lub pikornawirusów wywołujących zapalenie spojówek i rogówki). Stanowi to problem w gabinetach okulistycznych, gdyż zaniedbanie dezynfekcji sprzętu i powierzchni może prowadzić do powstania ogniska zakażeń zarówno wśród pacjentów, jak i u personelu.
3.3.2. DROGA ODDECHOWA
Jak już wspomniano, droga oddechowa dzieli się na kropelkową (droplets) przy udziale cząstek wielkości > 5 μm (zwaną też powietrzno-kropelkową) i powietrzno-pyłową, czyli aerozolu (droplet nuclei, aerosols) za pomocą cząstek o średnicy ≤ 5 μm. Zakażenia przenoszone drogą kropelkową szerzą się na stosunkowo niewielką odległość – około 1–1,5 m, podczas gdy drobnoustroje przenoszone drogą aerozolu mogą ulec przemieszczeniu na znaczne odległości (zwykle od kilku do kilkudziesięciu metrów), a w szczególnie sprzyjających warunkach – nawet kilku kilometrów (ryc. 3.3).
Źródłem infekcji jest osoba zakażona objawowo lub bezobjawowo, wydalająca wirusy podczas mowy, kaszlu i kichania. Możliwe jest również wdychanie wirionów zawieszonych, nawet przez dłuższy czas, na cząstkach (np. kurzu) znajdujących się w powietrzu. Należy pamiętać, że tzw. wirusy oddechowe, np. rinowirusy, syncytialny wirus oddechowy (respiratory syncytial virus, RSV) czy wirusy grypy, mogą równie skutecznie szerzyć się na inne osoby przez skażone ręce lub przedmioty w otoczeniu chorego (np. klamki), wskutek dotknięcia ręką błony śluzowej nosa lub spojówek oka. Do zakażenia robowirusami (np. arenawirusy i hantawirusy) może dojść drogą inhalacji przez człowieka cząstek aerozolu zawierającego wiriony, wytworzonego z moczu lub kału zakażonych zwierząt.
RYCINA 3.3
Przenoszenie się wirusów drogą powietrzno-kropelkową i powietrzno-pyłową (aerozolu).
Sukces szczepień przeciw pneumokokom i Haemophilus influenzae typ b spowodował, że spada częstość zakażeń bakteryjnych, a niestety wzrasta odsetek dzieci zakażonych wirusami oddechowymi. U małych dzieci rocznie notuje się nawet do 12 epizodów zakażenia układu oddechowego o etiologii wirusowej. W skali świata wirusy oddechowe odpowiedzialne