różyczki, a także wirus cytomegalii (CMV), rzadziej parwowirus B19, HBV, HCV, HIV lub wirus ospy wietrznej i półpaśca (varicella-zoster virus, VZV). Ostatnio potwierdzono związek zakażenia kobiet ciężarnych wirusem Zika z wadami wrodzonymi ich płodów.
3.3.8. ARBOWIRUSY, ROBOWIRUSY I INNE WIRUSY ODZWIERZĘCE
Niektóre wirusy mogą być przeniesione na człowieka przez stawonogi – arbowirusy (arthropod-borne viruses, arboviruses) lub gryzonie – robowirusy (rodent-borne viruses, roboviruses). Zarówno stawonogi (głównie komary i kleszcze), jak i gryzonie oraz inne zwierzęta, mogą być przenosicielami biologicznymi (wektorami), w których wirus namnaża się, lub też mogą mechanicznie przenosić wirusy, pośrednicząc w ten sposób w zakażeniu człowieka. W przypadku ukąszenia przez zakażonego stawonoga wirus jest wprowadzony bezpośrednio do krwiobiegu ofiary.
Zakażenia arbowirusami i robowirusami występują w niektórych regionach świata szczególnie często, niekiedy endemicznie. Szacuje się, że obecnie znanych jest > 150 arbowirusów potencjalnie chorobotwórczych dla ludzi, a zakażenia przenoszone przez wektory występują w > 100 krajach, zamieszkanych przez 40–50% populacji ludzi na świecie. W ostatnich latach obserwuje się wzrost liczby zakażeń wywołanych przez arbowirusy, czemu może sprzyjać globalne ocieplenie i związany z nim wzrost populacji stawonogów oraz obszaru ich występowania (np. w coraz wyższych partiach gór). W Ameryce Południowej programy zwalczania wektorów za pomocą środków owadobójczych nie powiodły się, mimo początkowych sukcesów.
W przypadku wielu wirusów przenoszonych przez gryzonie (np. hantawirusy) obserwuje się ścisłą zależność między rodzajem wirusa i gatunkiem przenosiciela. Co więcej, wraz z okresowym wzrostem populacji danego gryzonia można przewidzieć wzrost liczby zachorowań u ludzi, wywołanych przez wirus przenoszony przez te zwierzęta na danym terenie. Infekcjom tym sprzyja aktywność człowieka w naturalnym środowisku bytowania tych gryzoni, np. podczas prac polowych. Do wirusów zwykle zakażających zwierzęta, które sporadycznie mogą wywołać infekcje u ludzi, należy też wirus wścieklizny. Ostatnio podkreśla się rolę nietoperzy jako potencjalnego rezerwuaru wielu wirusów, które mogą zakazić także człowieka, np. wirusa Ebola lub koronawirusa wywołującego MERS.
3.4. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA EPIDEMIOLOGIĘ CHORÓB WIRUSOWYCH
W kontroli zakażeń należy wziąć pod uwagę nie tylko drogę szerzenia się danego patogenu, lecz także okres wylęgania objawów chorobowych oraz okres zakaźności pacjenta, czynniki geograficzne i środowiskowe, a niekiedy także sezonowość występowania zachorowań w ciągu roku. Należy pamiętać, że w przypadku niektórych wirusów liczba zachorowań zwiększa się co 2–4 lata (np. koronawirusy, niektóre paramyksowirusy), jednak nie należy tego mylić z sezonowością.
Do czynników, które wpływają na szerzenie się chorób wirusowych, należą: lokalizacja geograficzna i związane z tym warunki klimatyczne, status socjoekonomiczny osób w danej populacji i ich poziom edukacji (warunki mieszkaniowe, stan odżywienia, dostęp do czystej wody do spożycia, edukacja w zakresie higieny rąk itp.), jak również dostępność środków finansowych do zapobiegania zakażeniom (zapewnienie szczepień ochronnych i środków ochrony osobistej).
3.4.1. OKRES WYLĘGANIA CHORÓB WIRUSOWYCH
Okres wylęgania chorób wirusowych różni się w szerokim zakresie, zależnie od określonego czynnika etiologicznego. W przypadku infekcji miejscowych (wirus namnaża się w miejscu wniknięcia do organizmu gospodarza, bez fazy wiremii) jest bardzo krótki i wynosi od jednego do kilku dni. W zakażeniach uogólnionych, przebiegających z krążeniem wirusa we krwi przed jego dotarciem do narządu docelowego, okres wylęgania wynosi zwykle około 2 tyg. (zakres: od kilku dni do 3 tyg.). Charakterystyczną cechą wirusowych zapaleń wątroby jest długi okres wylęgania, trwający od kilku tygodni do kilku miesięcy. Jeszcze dłuższy okres wylęgania może dotyczyć wścieklizny (od kilku dni do ponad roku) i niektórych późnych postaci zakażeń wirusowych, występujących nawet kilka, kilkanaście lub kilkadziesiąt lat po infekcji pierwotnej – np. podostre stwardniające zapalenie mózgu po przebyciu odry (subacute sclerosing panencephalitis, SSPE) lub zespół post-polio (post-polio syndrome, PPS).
Znajomość okresu wylęgania danej choroby ma wiele aspektów praktycznych – pozwala na określenie okresu zakaźności pacjenta dla innych osób w jego otoczeniu, czasu wystąpienia u chorego wysypki skórnej i innych objawów, różnicowanie niektórych chorób (np. wirusowego zapalenia wątroby typu A i typu B), a także klasyfikacji zakażenia jako związanego z opieką zdrowotną czy pozaszpitalnego. W okresie wylęgania niektórych chorób wirusowych uzasadnione jest profilaktyczne zastosowanie swoistej immunoglobuliny – np. HBIG (hepatitis B immunoglobulin) lub uodpornienia czynnego (np. poekspozycyjne szczepienie przeciw wściekliźnie).
W przypadku chorób wirusowych bardzo często zakaźność pacjenta jest najwyższa pod koniec okresu wylęgania (np. odra, ospa wietrzna, wirusowe zapalenie wątroby typu A), tj. przed pojawieniem się objawów chorobowych, co sprzyja szerzeniu się wirusa w populacji i znacznie utrudnia walkę z nim.
Do organizacji systemu zwalczania epidemii służby epidemiologiczne wykorzystują znajomość najdłuższego okresu wylęgania danej choroby zakaźnej, jak to wykazano w czasie niedawnej epidemii choroby wywołanej przez wirus Ebola (EVD). Za kryterium wygaszenia ogniska epidemicznego lub epidemii przyjęto brak zachorowań w okresie równym dwukrotności najdłuższego okresu wylęgania tej choroby (2 × 21 dni, tj. 42 dni) od ostatniego zanotowanego przypadku EVD w danym regionie lub kraju.
3.4.2. LOKALIZACJA GEOGRAFICZNA I WARUNKI KLIMATYCZNE
Niewątpliwie dużą rolę w szerzeniu się chorób wirusowych odgrywają warunki klimatyczne, szczególnie w przypadku wirusów przenoszonych przez stawonogi. Zakres geograficznego występowania tych chorób w dużej mierze dotyczy regionów o klimacie tropikalnym i subtropikalnym (np. wirus żółtej gorączki, wirus gorączki dengi), a częstość zachorowań może być uzależniona od intensywności opadów deszczu, co sprzyja namnażaniu się przenosicieli, a więc wzrostowi ich populacji. W krajach o klimacie umiarkowanym znaczenie może mieć pora roku i związana z tym sezonowość: liczba zachorowań na grypę zwiększa się w sezonie zimowym, a zakażeń wywołanych przez pikornawirusy – na przełomie lata i jesieni.
Ostatnio dużą wagę przywiązuje się do zmian klimatu, które mogą spowodować większe rozpowszechnienie geograficzne stawonogów będących przenosicielami niekiedy groźnych wirusów. Pojawiają się też dane epidemiologiczne wskazujące na możliwość lokalnego szerzenia się w Europie arbowirusów, które dotąd tu nie występowały (np. wirus gorączki dengi lub wirus Chikungunya przenoszone przez inny gatunek komara – Aedes albopictus).
Z niewiadomych przyczyn (mimo sprzyjających warunków klimatycznych i obecności przenosiciela Ae. aegypti) wirus żółtej gorączki nie występuje w Azji, toteż inne czynniki muszą też odgrywać istotną rolę w epidemiologii chorób wirusowych.
3.4.3. AKTYWNOŚĆ CZŁOWIEKA I ZMIANY ZACHOWAŃ
Jak już wspomniano wyżej, ryzyko zakażenia niektórymi wirusami odzwierzęcymi (np. wirus wścieklizny, hantawirusy, wirusy kleszczowego zapalenia mózgu) jest ściśle związane z aktywnością ludzi poza domem, w środowisku bytowania dzikich zwierząt i przenosicieli wirusa. Z kolei w zimnych porach roku ludzie przebywają częściej z innymi osobami w zamkniętych pomieszczeniach, co sprzyja zakażeniom przenoszonym drogą oddechową. Dotyczy to też skoszarowanych żołnierzy i osób leczonych w placówkach opieki długoterminowej.
Występowanie chorób wirusowych może być uzależnione od wieku pacjenta i towarzyszących chorób oraz rodzaju terapii, np. chemioterapia stosowana w leczeniu chorób nowotworowych sprzyja reaktywacji endogennych wirusów oportunistycznych (szczególnie herpeswirusów).