dzieci alkoholików stają coraz bardziej świadome znaczenia alkoholu w życiu najbliższych im osób. W tym okresie obserwacja i naśladowanie pijących rodziców stanowią najważniejszy czynnik determinujący nastawienie dzieci do alkoholu i ich oczekiwania co skutków jego działania. Te wczesne skrypty zachowań proalkoholowych kształtują się znacznie wcześniej, zanim dzieci alkoholików samodzielnie sięgną po większe ilości alkoholu (zob. Grzegorzewska, 2013b). Uczenie się przez obserwację kształtuje zarówno zaburzenia eksternalizacyjne (np. agresję, zachowania opozycyjno-buntownicze), jak i internalizacyjne (np. stany lękowe czy depresyjne). Wiele programów terapeutycznych kierowanych do dzieci i młodzieży jest opartych na procesach społecznego uczenia się (Kazdin i Weisz, 2006a). Na przykład w centrum zainteresowania modelu leczenia depresji opartym na społecznym uczeniu się znajdują się specyficzne wyuczone zachowania społeczne wymagające umiejętności interpersonalnych, takich jak asertywność, słuchanie innych, radzenie sobie z krytyką czy skuteczna komunikacja (Clarke, DeBar i Lewinsohn, 2006).
4.3.2. Koncepcje poznawczo-behawioralne. Podejście klasyczne i aktualne trendy
Twórcy klasycznego modelu poznawczego, Albert Ellis i Aaron Beck, sformułowali najważniejsze założenia wyjaśniające adaptacyjne i dezadaptacyjne zachowania w kontekście przekonań osoby. Wyrastająca z podejścia poznawczego terapia poznawcza bardzo wcześnie ewoluowała w kierunku integracji z behawioryzmem.
Albert Ellis (1991) ujmował zachowanie jako łańcuch zdarzeń A–B–C, gdzie A (activating event) to zdarzenie, zachowanie albo postawa osoby, B (belief) – przekonania na ich temat, które uaktywniają C (emotional and behavioral consequence), czyli konsekwencje emocjonalno-behawioralne albo po prostu reakcję. Zatem reakcja emocjonalna czy behawioralna na zdarzenie wynika raczej z przekonań na jego temat niż z samego zdarzenia. Koncepcja ta znalazła zastosowanie w terapii racjonalno-emotywnej, chociaż dostrzegano jej ograniczenia w wyjaśnianiu zachowań adaptacyjnych i dezadaptacyjnych.
Aaron Beck (zob. Alford i Beck, 2005) rozwinął twierdzenia sformułowane przez Ellisa i stworzył założenia teorii poznawczej zachowania, wskazując na nadawanie przez osobę subiektywnego znaczenia zdarzeniom i ich wpływom na aktywowanie się adaptacyjnych zachowań jednostki, w zmieniającym się środowisku fizycznym i społecznym. Celem przedstawionych założeń była próba wyjaśnienia: 1) jak powstają struktury poznawcze (zwane też schematami poznawczymi i przekonaniami); 2) jakie cechy tych struktur wskazują na ich adaptacyjny i dezadaptacyjny charakter; 3) jakie posiadane przez jednostkę struktury poznawcze należy zmieniać w procesie oddziaływań terapeutycznych.
Beck (tamże) założył, że od najwcześniejszego dzieciństwa kształtowane są schematy lub przekonania kluczowe na temat świata, innych ludzi i samego siebie, które ujawniają się w różnych sytuacjach w postaci automatycznych myśli. Zarówno przekonania kluczowe, jak i automatyczne myśli aktywują procesy adaptacyjne lub dezadaptacyjne jednostki, zgodne z nadanym im znaczeniem, czyli subiektywną interpretacją kontekstu sytuacyjnego i relacji między osobą a otoczeniem. Każda kategoria znaczenia – zawarta w przekonaniach kluczowych i automatycznych myślach – współwystępuje ze specyficznymi emocjami, reakcjami fizjologicznymi i zachowaniem. Znaczenie aktywizuje strategie adaptacyjne lub dezadaptacyjne, ponieważ zarówno na poziomie procesów działających automatycznie, jak i przemyślanych decyzji pełni funkcje kontrolujące wobec różnych systemów psychicznych, np. pamięci, uwagi, emocji oraz zachowania. Oddziaływania między systemami poznawczym a emocjonalnym i zachowaniem mają charakter interaktywny. Konstruowane przez dziecko czy adolescenta znaczenia mogą być właściwe lub niewłaściwe ze względu na relację wobec kontekstu lub celu. Niewłaściwe są te poznawcze zniekształcenia lub uprzedzenia, które są dysfunkcjonalne lub dezadaptacyjne z perspektywy aktywizowanych systemów, np. emocji. Zniekształcenia poznawcze obejmują błędy znaczenia bądź przetwarzania informacji lub obydwa jednocześnie.
Psychopatologia, w tym zaburzenia psychiczne i zachowania u dzieci i młodzieży, to rezultat podatności biologicznej, fałszywych (dezadaptacyjnych) przekonań kluczowych i automatycznych myśli odnoszących się do samego siebie, środowiska społecznego (doświadczenia osobiste) i automatycznych myśli, które aktywują konkretne emocje, reakcje fizjologiczne i zachowania.
TABELA 4.4. Przykłady zniekształceń poznawczych
Źródło: opracowano na podstawie Beck, Rush, Shaw i Emery, 1979; Corey, 2005.
Dysfunkcjonalność schematów poznawczych polega na ich deficytach lub jest skutkiem zniekształceń poznawczych, które uaktywniane są poprzez fałszywe przekonania. Deficyty poznawcze oznaczają niedobór lub osłabienie funkcji poznawczych, np. w zakresie koncentracji uwagi, percepcji czy refleksji na temat własnych zachowań. Deficyty w przetwarzaniu informacji są związane z takimi zaburzeniami okresu dzieciństwa i adolescencji, jak impulsywność, agresja, lęk czy depresja (zob. Kendall, 2004b). Zniekształcenia poznawcze to dysfunkcjonalność procesów myślenia, która polega na błędnym spostrzeganiu i/lub błędnym interpretowaniu rzeczywistości zewnętrznej i siebie samego (tab. 4.4). Takie nieprawidłowe przetwarzanie informacji, którego skutkiem są negatywne lub irracjonalne wzorce myślenia na temat świata, samego siebie i przyszłości, występują zdaniem Becka i współpracowników (Beck, Rush, Shaw i Emery, 1979) w depresji. Koncepcja ta zakłada, że depresja jest konsekwencją dezadaptacyjnych schematów poznawczych (przekonań, myśli, oczekiwań), które w dużym stopniu są automatyczne i prowadzą do interpretowania zdarzeń, ich konsekwencji, atrybutów osobistych czy intencji innych osób w kategoriach negatywnych. W efekcie treść myślenia osoby depresyjnej skoncentrowana jest na poczuciu straty, nieadekwatności i beznadziejności.
Zarówno deficyty, jak i zniekształcenia konstytuują podatność poznawczą jednostki na zaburzenia. Podatność ta może ulec aktywacji na skutek działania bodźca „dopasowanego” do treści irracjonalnych przekonań, a podtrzymywana jest przez wiele różnych patomechanizmów, wynikających ze specyfiki jednostki i jej środowiska (zob. rozdz. 32). Modele poznawcze oparte na działaniu sztywnych schematów i dysfunkcjonalnych przekonań oraz różnych błędów w myśleniu stały się podstawą do stworzenia wielu programów terapeutycznych, zarówno dla dorosłych, jak i dla dzieci oraz młodzieży. Programy te poddawane są ewaluacji pod kątem skuteczności, co zaowocowało rekomendacją wielu z nich (tzw. metody terapii oparte na dowodach). W badaniach empirycznych podkreśla się skuteczność podejścia poznawczego w leczeniu nie tylko depresji, lecz także zaburzeń lękowych, odżywania, obsesyjno-kompulsywnych, zachowania, nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (Górska i Jasielska, 2016b; Kazdin i Weisz, 2006a).
4.4. Koncepcje interakcyjne, strukturalne i systemowe rodziny jako środowiska rozwoju
W psychologii rozwojowej i psychologii klinicznej rodzina zawsze zajmuje centralne miejsce, jest traktowana jako najistotniejszy, choć nie jedyny, społeczny kontekst rozwoju jednostki, służący wyjaśnieniu uwarunkowań zdrowia i zaburzeń psychicznych dzieci, młodzieży i dorosłych. Parafrazując tytuł przedmowy Anny Brzezińskiej do polskiego wydania Psychologii dziecka H. Rudolpha Schaffera (2013, s. 9), należy przyjąć, że „rozwój to wspólne przedsięwzięcie dziecka i dorosłego”, które przebiega w rodzinnym systemie społecznym, zanurzonym w dominującym w konkretnym czasie, szerokim kontekście społeczno-kulturowym. Procesy rozwojowe członków rodziny dokonują się w bezpośrednich, opartych na więzi interakcjach, co często różni rodziny od innych środowisk rozwojowych, takich jak pozarodzinne instytucje wychowawcze (np. przedszkole, szkoła) i inne grupy społeczne (np. środowisko pracy, grupa wspólnych zainteresowań), w których oddziaływania opierają się nie tyle na więziach i bliskich kontaktach z osobami, ile raczej na systemach motywacyjnych.
W socjologii, pedagogice i psychologii społecznej rodzina często jest traktowana