Janet Beavin oraz Don Jackson (1967), zespół badaczy z Palo Alto, sformułowali listę aksjomatów o interpersonalnej naturze komunikacji, które wskazują na pewne bardziej lub mniej pożądane zjawiska i procesy zachodzące w rodzinie. Oto pięć najważniejszych aksjomatów:
1. Każde zachowanie jest komunikatem. Zarówno zachowania aktywne, jak i bierne mają wartość informacyjną, w konsekwencji na jakimś poziomie są komunikatem.
2. Komunikacja może zachodzić jednocześnie na wielu poziomach – werbalnej (treść wypowiedzi) i pozawerbalnej (gesty, ton głosu, mowa ciała). Między różnymi poziomami komunikacji może zachodzić zgodność lub rozbieżność. Na przykład na poziomie werbalnym matka zachęca syna do wspólnego przebywania w pokoju, a gdy on przychodzi, wtedy ona zaczyna zajmować się porządkowaniem rzeczy w szafie (stojąc tyłem do syna). Na poziomie werbalnym przekazuje „bądź bliżej”, na niewerbalnym zaś „nie bądź blisko”. Komunikacja odbywa się na poziomie powierzchniowym (poziom treści, wypowiadanych słów) i zawiera metakomunikaty, które uprawomocniają komunikację treściową lub jej nie potwierdzają.
3. Osoby pozostające w relacji dzielą sekwencję przyczyny i skutku w odmienny sposób. Zgodnie z cyrkularnym charakterem komunikacji międzyludzkiej „każdy element w sekwencji jest jednocześnie bodźcem, reakcją i wzmocnieniem” (tamże, s. 55). Dlatego można interpretować własne zachowanie jako odpowiedź na reakcję partnera („Nie ufam ci, bo nie dzielisz się swoimi uczuciami”), podczas gdy partner może interpretować to samo zachowanie jako bodziec („Nie dzielę się swoimi uczuciami z ludźmi, którzy mi nie ufają”). Zjawisko to nazwano indywidualną punktacją sekwencji zdarzeń. Członkowie rodziny często widzą sekwencję zdarzeń w różny sposób, co może prowadzić do niekończących się konfliktów, w których próbuje się ustalić, „kto zaczął lub czyja to wina”. Rozmowy takie zazwyczaj nie prowadzą do oczekiwanego uzgodnienia.
4. Komunikacja ma aspekt treściowy (opis) i relacyjny (polecenia) – drugi aspekt określa wzorce relacji i reguły panujące w rodzinie, np. definiuje, kto komu jakie polecenie może wydać. Gdy adolescent przychodzi po lekcjach do domu i w drzwiach krzyczy „jestem głodny!”, przekazuje matce informację i poleca jej przygotowanie posiłku. Tym samym potwierdza swoje prawo do stawiania matce wymagań. Jeśli ona zostawia swoje zajęcia i zaczyna przygotowywać posiłek, wtedy potwierdza synowską definicję relacji, ale gdy mówi: „Nie mam czasu, przygotuj sobie sam”, wtedy podejmuje działania w kierunku zmiany tej definicji.
5. Relacje mogą mieć charakter komplementarny i symetryczny. W relacji symetrycznej partnerzy próbują zachować wyrównane pozycje w zakresie obowiązków i przywilejów albo władzy i kontroli, albo bezradności i bezsilności wobec dzieci. W relacjach symetrycznych pojawia się często eskalacja symetryczności, np. błahe nieporozumienie może eskalować, bo każdy z partnerów „chce wygrać”. Natomiast w relacjach komplementarnych (uzupełniających się) partnerzy mają odmienne pozycje i poprzez pewne wzorce komunikacji utrwalą różnice w zajmowanym miejscu w relacji, np. pozycji dominacji i uległości; kontroli/władzy i podporządkowania; wyrażania akceptacji i nieuzyskiwania akceptacji czy pochwały. Relacje komplementarne między różnymi członkami rodziny mogą mieć charakter specyficzny (w jednej sferze ta sama osoba jest dominująca, w innej uległa) albo uogólniony, obejmujący wiele różnych sfer funkcjonowania w związku i rodzinie.
Problemy i dezadaptacyjne zachowania członków rodziny, w tym dzieci i adolescentów, powstają i utrzymują się w kontekście redundantnych wzorów interakcji oraz pętli sprzężeń zwrotnych. Większa podatność na wystąpienie sztywnych wzorców komunikacji i interakcji pojawia się w wyniku nasilenia i zaostrzenia się problemów w rodzinie – związanych z normatywnymi i nienormatywnymi zdarzeniami stresowymi (Goldenberg i Goldenberg, 2006; Watzlawick i in., 1967). Zdarzenia normatywne są związane z przechodzeniem od jednego do kolejnego etapu cyklu rozwoju rodziny, nienormatywne zaś – z wydarzeniami nietypowymi, trudnymi do przewidzenia (np. poważna choroba somatyczna rodzica utrzymującego rodzinę).
Tabela 4.5 przedstawia przykłady dezadaptacyjnych wzorców komunikacji, które mogą ulec utrwaleniu i stać się źródłem symptomów, np. u dzieci i młodzieży.
TABELA 4.5. Zaburzenia w komunikacji między dziećmi a rodzicami i ich przejawy
Źródło: opracowanie własne na podstawie Watzlawick, Beavin i Jackson, 1967.
Jeśli w sytuacjach nasilającego się stresu w rodzinie stosowane sposoby rozwiązania, zamiast zmniejszać, nasilają istniejące już problemy i kłopoty, to wówczas u dzieci może dojść do pojawienia się dezadaptacyjnych zachowań. Uporczywe powtarzanie przez rodziców i dzieci nieskutecznych sposobów rozwiązywania problemu wskazuje na homeostatyczną funkcję symptomu wobec rodzinnego systemu interakcyjnego. Powstanie i utrwalanie się symptomów w rodzinie jest związane z trzema sposobami zachowania członków rodziny, rodziców: 1) nie są podejmowane niezbędne, konieczne w danym okresie życia rodziny działania, np. rodzina zaprzecza istnieniu problemu – porażkom szkolnym dzieci, braku pieniędzy na utrzymanie, agresywnym zachowaniom syna; 2) działania zostały podjęte, chociaż nie były konieczne, np. rodzic ingeruje w system oceniania w szkole, ponieważ jest przekonany, że prace dziecka są oceniane zbyt nisko, dziecko angażuje się w rozstrzyganie konfliktów między rodzicami; 3) działania zostały podjęte na niewłaściwym poziomie komunikacyjnym, np. narastającą agresję i konflikty między rodzeństwem rozwiązuje się pozornie, czyli rodzice kolejny raz zachęcają dzieci do dania „słowa honoru”, że już nie będą się bić i wyzywać, zamiast wprowadzić zmianę systemową, np. dokonać właściwego podziału władzy i kontroli między dziećmi i sobą.
Podejście interakcyjno-komunikacyjne znalazło szerokie zastosowanie w wyjaśnianiu pojawienia się i utrwalenia dezadaptacyjnych zachowań dzieci i młodzieży w kryzysach rodziny, przechodzenia od jednego do drugiego etapu cyklu jej rozwoju.
4.4.3. Koncepcje strategiczno-systemowe dezadaptacyjnych zachowań potomstwa
W klasycznym podejściu systemowym zdrowa rodzina traktowana jest jako otwarty, samoregulujący się system, pozostający w interakcji wymiany energii i informacji z innymi systemami społecznymi i fizycznymi. System charakteryzuje się określoną strukturą wzorców relacji i komunikacji, która funkcjonuje zgodnie z ustalonymi (świadome i nieświadomie) w konkretnej rodzinie ogólnymi regułami. Rodziny w cyklu życia toczą gry rodzinne, których celem jest z jednej strony zaspokojenie potrzeb i pragnień członków rodziny, z drugiej zaś utrzymanie systemu rodzinnego w całości. Jeśli cele te są równoważone, wówczas mamy do czynienia z adaptacyjnymi zachowaniami członków rodziny.
Dla wyjaśnienia zjawiska psychopatologii u dziecka lub dorosłego członka rodziny Mara Selvini-Palazzoli stosowała metaforę gier rodzinnych. Każdy z członków rodziny uczestniczący w grze próbuje na swój sposób skontrolować jej zasady, które znajdują odzwierciedlenie nie tyle w aspekcie treściowym, ile relacyjnym transakcji, unikając (zaprzeczając) równocześnie ujawnienia własnych zamiarów. W rodzinach homeostatycznych kontrola interakcji dokonuje się najczęściej poprzez dyskwalifikowanie prób zdefiniowania ich przez innych członków rodziny. Proces definiowania i dyskwalifikowania trwa nieustannie – zgodnie z zasadą cyrkularności wszyscy członkowie oddziałują na siebie i na system jako całość. Taki przebieg gier rodzinnych, który zazwyczaj ma charakter nieświadomy, powoduje pojawienie się objawów u jednego z członków rodziny. Chociaż osoby obawiają się przegranej, to często trwają w grze całe życie, ponieważ działają pod wpływem nakazu lojalności wobec rodziny (szerzej zob. Cierpiałkowska, 2005).
W rodzinach