2000). Każde z wymienionych podejść wnosi ważną wiedzę o różnych zjawiskach w rodzinie, które w interakcji z innymi czynnikami, np. cechami temperamentu dziecka, implikują trajektorie rozwoju psychospołecznego jednostki. Ewolucja poglądów na temat istoty funkcjonowania rodziny i jej znaczenia dla zdrowia i zaburzeń psychicznych jej członków pozostaje pod znaczącym wpływem dynamicznie rozwijającej się teorii terapii rodzin i małżeństw (zob. Cierpiałkowska, 2005; Józefik, 2016).
4.4.1. Rodzina jako system i struktura – ogólne założenia
W psychologii klinicznej dzieci i młodzieży rozróżnienie między podejściem strukturalnym i systemowym wydaje się szczególnie ważne ze względu na odmienność konceptualizacji istoty wpływów rodziny na poszczególnych jej członków, w konsekwencji konceptualizowania mechanizmów zdrowia i zaburzeń psychicznych. Podejście systemowe, odwołujące się do założeń ogólnej teorii systemów Ludwiga von Bertalanffy’ego (1984), przyjmuje następujące trzy zasady:
1. Całościowość. System rodzinny to zorganizowana całość, która jest podsystemem ekosystemu; składa się z różnych podsystemów, np. podsystemu rodzice, dzieci, dziadkowie, a podsystemy tworzą jego poszczególni członkowie. Między podsystemami powinny być zachowane granice półprzepuszczalne. Zachowania dziecka, podobnie jak każdego innego członka rodziny, nie można zrozumieć w oderwaniu od funkcjonowania rodziny jako całości. Każda rodzina charakteryzuje się pewnymi właściwościami, np. poziomem spójności, sposobami okazywania uczuć czy przekazywania informacji. W badaniach diagnostycznych mogą być uwzględniane nie tylko relacje między jej członkami, np. żony i męża, matki i dziecka czy ojca i dziecka.
2. Cyrkularność. Wszystkie podsystemy systemu rodzinnego są wzajemnie od siebie zależne. Zmiany zachodzące u jednego z członków rodziny wpływają na relacje i komunikację w podsystemach, co zwrotnie oddziałuje na każdego z członków oraz na funkcjonowanie systemu rodzinnego jako całości. Zasada cyrkularności wzajemnych wpływów wykracza poza tradycyjne podejście linearne, przyczynowo-skutkowe, w którym przyjmuje się, że A wpływa na B, a w ujęciu interakcyjnym dodaje się jeszcze, że B zwrotnie wpływa na A. Zachowanie dziecka pozostaje pod wpływem rodziców, ale rodzice pozostają także pod wpływem zachowań dziecka. Co więcej, przebieg tych relacji ma znaczenie dla związku między żoną i mężem, a ta relacja zwrotnie wpływa na sposób pełnienia funkcji rodzicielskich.
3. Homeostaza i zmiana. Rodzina w cyklu życia, szczególnie wzorce relacji i komunikacji, ulega różnym zmianom, pozostając jednocześnie tą samą rodziną. Don Jackson (1965) użył pojęcia „homeostaza rodzinna” na określenie procesu, którego celem jest utrzymanie stabilności w rodzinie. Jakiekolwiek próby jej zaburzenia czy to przez czynniki zewnętrzne, czy przez któregokolwiek członka rodziny powodują kategoryczny sprzeciw ze strony pozostałych osób, co służy przywróceniu zachwianej równowagi. Na różnych etapach cyklu życia rodziny równowaga między zmiennością i stałością wzorców relacji i komunikacji zostaje zachwiana, a stopień wprowadzonych zmian w istniejące wzorce funkcjonowania zależy od poziomu otwartości systemu rodzinnego (Goldenberg i Goldenberg, 2006; Namysłowska, 2000; Radochoński, 1998).
W podejściu strukturalnym, którego twórcą był Salvadore Minuchin (1974), rodzina jest ujmowana jako otwarty system społeczno-kulturowy, który przechodzi przez kolejne etapy rozwoju. Rodzina składa się z podsystemów (np. podsystem rodziców, potomstwa; podsystem kobiet-dziewcząt, mężczyzn-chłopców). Zarówno między podsystemami rodzinnymi, jak i rodziną a innymi systemami rodzinnymi są wytyczone granice, między członkami rodziny mogą powstawać różne koalicje, które na kolejnych etapach życia rodziny mogą ulegać zmianie. Patologię systemu rodzinnego najlepiej można rozumieć przez porównanie z rodziną zdrową. W rodzinach zdrowych są wyraźnie wytyczone granice między podsystemem rodziców i podsystemem dzieci. Granice te są półprzepuszczalne, aby właściwie mogły być pełnione funkcje rodzicielskie wobec potomstwa. Rodzina ma hierarchiczną organizację, rodzice mają większą władzę niż dzieci, obowiązki i przywileje członków rodziny są przydzielane osobom odpowiednio do ich roli w jej obrębie, wieku i płci. Granice podsystemu określają, kto do niego należy, a kto nie należy oraz jakie informacje mogą być przekazywane do innych podsystemów, a jakie pozostają w obrębie konkretnego podsystemu, np. rodziców, rodzeństwa.
Rodzina ulega różnym zmianom zarówno pod wpływem czynników zewnętrznych (np. podjęcie pracy przez oboje rodziców; śmierć dziadków), jak i wewnętrznych (np. dorastanie dzieci, zmiana szkoły, a razem z tym zamieszkanie przez jedno z dzieci w internacie). Struktura rodziny na różnych etapach rozwoju zmienia się dzięki różnicowaniu i rozwojowi podsystemów, które zachowują względną niezależność, jakkolwiek każda z rodzin odznacza się indywidualnym potencjałem do zmiany oraz konkretnymi ograniczeniami co do jej wielkości i zakresu. Rodziny zdrowe zmieniają się wraz z rozwojem każdego z członków rodziny, np. dzieci, ale również każdego podsystemu, a także rodziny jako całości. Rodziny patologiczne wykazują znaczące zahamowania w wystąpieniu zmiany, zamiast niej pojawiają się zaburzenia psychiczne i zachowania u jej członków (rodziców i/lub dzieci).
Wyodrębnia się dwa typy rodzin patologicznych, w których najczęściej dzieci przejawiają jakiś typ zachowań symptomatycznych – rodziny niezwiązane i uwikłane. W rodzinach uwikłanych (splątanych) granice między podsystemami są osłabione i zatarte, a role pełnione przez podsystem rodziców są niewystarczająco zróżnicowane w kontekście ról pełnionych przez dzieci. W rodzinach splątanych często dochodzi do przekroczenia granic między podsystemem rodziców i dziadków (np. zajmowanie przez dziadków pozycji dominującej) albo podsystemem rodziców i dzieci (np. zachowania kazirodcze). Granice między podsystemami są na tyle nierespektowane, że zaburzają indywidualny rozwój jej członków, zwłaszcza ich potrzeby autonomii i tożsamości. W tych rodzinach może wystąpić u jednego z dzieci anoreksja jako jedyny sposób na podkreślanie własnej niezależności i autonomii. W rodzinach niezwiązanych odwrotnie – granice między podsystemami są zbyt sztywne, podobnie jak między rodziną a innymi systemami społecznymi. Wymiana informacji i kontakt emocjonalny między podsystemami są ograniczone i niewielkie, członkowie rodziny czują się samotni, brak między nimi więzi. W tych rodzinach porządek władzy, przywilejów i obowiązków jest zaburzony do tego stopnia, że nie wiadomo, kto wypełnia jakie zadania w ramach ról rodzinnych. Matka zazwyczaj jest bierna i bezradna, z niskim poczuciem własnej wartości, a ojciec nieobecny lub dominujący i skoncentrowany na przywilejach. Dzieci z rodzin niezwiązanych mogą ujawniać zaburzenia rozwoju polegające na zaburzeniach zachowania i antyspołecznych.
W podejściu interakcyjnym, które nie odwołuje się do założeń ogólnej teorii systemów, zakłada się, podobnie jak w innych podejściach linearnych, przyczynowo-skutkowych, np. teorii psychodynamicznych, poznawczo-behawioralnych czy humanistycznych, że dziecko na różnych etapach życia rozwija się dzięki bliskim relacjom najpierw między nim i matką, potem ojcem, innymi krewnymi, w końcu rówieśnikami.
4.4.2 Rodzina w podejściu interakcyjno-komunikacyjnym a symptomy zaburzeń u dzieci
Rodzina stanowi społeczny kontekst rozwoju fizycznego i psychospołecznego dziecka. W podejściu relacyjnym możemy wyodrębnić dwa główne nurty. Pierwszy, wywodzący się z teorii relacji z obiektem, koncentruje się na wyjaśnieniu powstawania i przekształcania się reprezentacji relacji self z obiektem (teoria więzi) w cyklu życia jednostki (stosuje zasadę linearności w wyjaśnianiu związków przyczynowo-skutkowych – zob. podrozdz. 4.2). Drugi, nawiązujący do założeń teorii systemów społecznych, zwany modelem interakcyjno-komunikacyjnym, próbuje wyjaśnić pojawienie się zaburzeń psychicznych, odwołując się do zasady cyrkularności. Doniosłe znaczenie dla rozwoju